YÜZÜNCÜ YILINDA TÜRKİYE DEMOGRAFİSİ

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: Cumhuriyet'in 100. Yılı Özel Sayısı, 57 - 85, 10.05.2024

Cenk Beyaz

https://doi.org/10.20304/humanitas.1386262

Öz

Bu çalışmada Cumhuriyetin kuruluşundan itibaren yüz yıllık süre içerisinde Türkiye’deki nüfus yapısına, politikalarına ve hareketliliğine odaklanılacaktır. Yeni ulus devlete; savaş, göç, hastalık vb. sebeplerle azalan ve dağınık halde bulunan kırsal bir toplum miras kalmıştı. Kaybedilen topraklardan anakaraya gelen Türk ve Müslüman unsurlar Türkiye’nin nüfus yapısını da meydana getirmeye başlamıştı. Türkiye Cumhuriyeti Devleti, kuruluşu itibariyle “nüfus artışı ekonomik kalkınmayı destekler” görüşü ekseninde nüfusu arttırmaya ve doğumları teşvik etmeye yönelik pro-natalist politikalar benimseyerek doğurganlığın arttırılmasını ve Türk ve Müslüman unsurların Türkiye’ye gelişlerini teşvik etmiştir. Bu doğrultuda gebeliği önleyici yöntemlerin üretilmesini, ithalini, uygulamasını ve gebeliğin isteyerek düşükle sonlandırılmasını suç olarak kabul eden yasal düzenlemelere gidilmiştir. Aynı zamanda çok sayıda çocuk sahibi olmak doğrudan ya da dolaylı bir şekilde özendirilmiştir. Ücretsiz doğumevlerinin kurulması, yasal evlenme yaşının erkekler için 18’den 17’ye, kadınlar için ise 17’den 15’e indirilmesi desteklenmiştir. 1960’lardan itibaren ise planlı döneme geçişle birlikte nüfusu azaltıcı ve doğumları kontrol edici (anti-natalist) politikaların benimsendiği görülmektedir. Böylelikle “nüfus artışı ekonomik kalkınma önünde engeldir” görüşü doğrultusunda nüfus politikaları hayata geçirilmeye başlanmıştır. Bu minvalde 557 sayılı Nüfus Planlaması Hakkında Kanun ile gebeliği önleyici yöntemlerin satışı, ithali ve uygulaması yeniden yasal hale getirilmiştir. 1983 yılında kabul edilen 2827 sayılı Nüfus Planlaması Hakkında Kanun ile ise onuncu haftaya kadar gebeliklerin isteğe bağlı olarak sonlandırılması ve kadın ve erkeklerin tüplerinin bağlanması yasallaşmıştır. 2008 yılından itibarense “en az 3 çocuk” söylemiyle dikkat çeken nüfus arttırıcı politikalar tekrardan işler hale gelmiştir. Doğum ve ölüm eksenli artış ve azalışların yanı sıra uluslararası kitlesel göçler sebebiyle meydana gelen nüfus hareketliliği de Türkiye’nin yüz yıllık demografik serüveninin son yıllarına damgasını vurmuştur.

Anahtar Kelimeler

Nüfus, nüfus politikaları, doğurganlık, pro-natalist, anti-natalist, göç.

Kaynakça

• Abadan-Unat, N. (2002). Bitmeyen göç: Konuk işçilikten ulus-ötesi yurttaşlığa. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Aygöl, Ş. (2022). Nüfus hizmetlerinde dijital dönüşüm ve e-devlet uygulamaları. M. F. Aysan, (Ed.), Türkiye’de nüfus ve toplum içinde (ss. 129-156). Yeditepe Yayınevi.
• Aysan, M. F. (2022). Türkiye’de nüfus ve toplum: dünü, bugünü, yarını. M. F. Aysan, (Ed.), Türkiye’de nüfus ve toplum içinde (ss. 1-16). Yeditepe Yayınevi.
• Baycar, K. (2022). Küresel göçler çağında Osmanlı İmparatorluğu’nun dış göç politikaları 1870-1914. M. F. Aysan, (Ed.), Türkiye’de nüfus ve toplum içinde (ss. 223-256). Yeditepe Yayınevi.
• Bozkurt, F. (2011). Tereke defterleri ve Osmanlı demografi araştırmaları. Tarih Dergisi, 54(2), 91-120.
• Bölükbaşı, A. (2022). Türkiye’de demografik dönüşüm: sorun alanları ve gelecek beklentileri. F. Tuna, (Ed.), 21. Yüzyılda Türkiye'nin Dönüşümü içinde (ss. 159-186). Özgür Yayınları.
• Can, B. (2023). Cumhuriyet döneminde Türkiye’nin nüfus politikaları: Yeni bir kronolojik sınıflandırma. TroyAcademy International Journal of Social Sciences, 8(1), 1-37.
• Can, B. (2021). Demografik fırsat penceresi açısından Türkiye’nin nüfus politikaları ve nüfuslanma süreci [Yüksek lisans tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Çadırcı, M. (1993). Tanzimat döneminde çıkarılan men-i mürur ve pasaport nizamnameleri. Belgeler, 19, 169-185.
• Çakmak, F. (2009). Cumhuriyet’in ilk yıllarında nüfusu kayıt altına almaya yönelik girişimler. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi (ÇITAD), 8(18), 89-115.
• Çavlin Bozbeyoğlu, A. & Rittersberger Tılıç, H. (2011). Türkiye’de değişen nüfus bilgi sisteminin kamu yönetimine katılan ve kamu hizmetlerinden faydalanan “vatandaşla” ilişkisi. Amme İdaresi Dergisi, 44(1), 89-112.
• Duben, A. & Behar, C. (2014). İstanbul haneleri: Evlilik, aile ve doğurganlık, 1880‐1940 (Çev. N. Mert). Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• Elibol, N. (2007). Osmanlı İmparatorluğu’nda nüfus meselesi ve demografi araştırmaları. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi. 12(2), 135-160.
• Ergöçmen, B. & Keskin, F. (2022). Türkiye nüfusunun değişimi. Türkiye’de nüfus ve toplum. M. F. Aysan, (Ed.), Türkiye’de nüfus ve toplum içinde (ss. 59-88).Yeditepe Yayınevi.
• Eryurt, M. A., Canpolat, Ş. B. & Koç, İ. (2013). Türkiye’de nüfus ve nüfus politikaları: Öngörüler ve öneriler. Amme İdaresi Dergisi, 46(4), 129-156.
• Eryurt, M. A. (2010). Türkiye’de doğurganlığın dönüşümü: Alt nüfus gruplarındaki farklılaşmalar. Türkiye’de doğurganlık, üreme sağlığı ve yaşlılık. 2008 Türkiye nüfus ve sağlık araştırması ileri analiz, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü, Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı ve TÜBİTAK, s. 1-40.
• Gelekçi, C. (2015). I960 sonrası dönemde Türkiye’de nüfus yapısı ve bazı temel özellikleri üzerine tespitler. Sosyoloji Konferansları, 52(2), 587-607.
• Gelekçi, C. (2014). Türkiye’de nüfus yapısı ve temel özellikleri (1938-1960 dönemi). Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 31(2), 127-137.
• Güllüpınar, F. (2020). Modern nüfus kuramları. F. Göktuna Yaylacı (Ed.), Nüfus ve toplum içinde (ss. 80-116). Anadolu Üniversitesi Yayını.
• Güneş, M. (2014). Osmanlı dönemi nüfus sayımları ve bu sayımları içeren kayıtların tahlili. Gazi Akademik Bakış, 8(15), 221-240.
• Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü (2019). 2018 Türkiye nüfus ve sağlık araştırması, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, T.C Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı ve TÜBİTAK.
• İçduygu, A. & Sirkeci, İ. (1998). Cumhuriyet dönemi Türkiye’sinde göç hareketleri. O. Baydar (Ed.), 75. Yılda köylerden şehirlere içinde (ss. 249-268). Tarih Vakfı.
• İpek, N. (2022). 19. ve 20. yüzyıllarda Osmanlı’da göç ve iskân faaliyetleri. M. F. Aysan, (Ed.), Türkiye’de nüfus ve toplum içinde (ss. 159-194). Yeditepe Yayınevi.
• Karpat, K. H. (2010). Osmanlı nüfusu (1830-1914) demografik ve sosyal özellikleri. (Çev. B. Tırnakçı). Timaş Yayınları.
• Karpat, K. H. (1985). The Ottoman emigration to America, 1860-1914. International Journal of Middle Eastern Studies, 17(2), 175-209.
• Köksal, A. (2000). Türkiye 1997 genel nüfus sayımı sonuçları hakkında düşünceler. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 40(1-2), 213-218.
• Oktay, E. Y. (2013). Türkiye’de Cumhuriyet’in ilanından günümüze uygulanan nüfus politikaları. Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, 7, 31-53.
• Tamer, A. & Çavlin Bozbeyoğlu, A. (2004). 1927 nüfus sayımının Türkiye’de ulus devlet inşasındaki yeri: basında yansımalar. Nüfusbilim Dergisi, 26, 73-88.
• T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü İstatistik Göstergeler 1923-1990 (1991). Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Matbaası.
• TÜİK (2023). Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları, 2023 https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Adrese-Dayali-Nufus-Kayit-Sistemi-Sonuclari-2023-49684 (Erişim: 20.04.2024).
• TÜİK (2022). Yıllara, yaş grubu ve cinsiyete göre nüfus, 1935-2022. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=49685 (Erişim: 04.09.2023).
• TÜİK (2022a). Yaş grubu ve cinsiyete göre il/ilçe merkezi ve belde/köy nüfusu, 2007-2022. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=49685 (Erişim: 04.09.2023).
• Türkyılmaz, A. S. & Çağatay, P. (2022). Türkiye’de nüfus verilerinin toplanması ve yeni eğilimler. M. F. Aysan (Ed.), Türkiye’de nüfus ve toplum içinde (ss. 89-128). Yeditepe Yayınevi.
• Türk Sanayicileri ve İş İnsanları Derneği (TÜSİAD). (1999). Türkiye’nin fırsat penceresi: Demografik dönüşüm ve izdüşümleri. Yayın No. TÜSİAD-T/99-1-251.
• Yavuz, S. (2022). Türkiye’de doğurganlıkta güncel durum ve geleceğe yönelik eğilimler. M. F. Aysan (Ed.), Türkiye’de nüfus ve toplum içinde (ss. 259-298). Yeditepe Yayınevi.
• Yüceşahin, M. M. (2011). Küresel bir süreç olarak demografik dönüşüm: Mekansal bir değerlendirme. Ankara Üniversitesi Coğrafi Bilimler Dergisi, 9(1), 11-27.