PERSONALITY ADJECTIVES IN OLD TURKIC INSCRIPTIONS

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 26, 111 - 124, 16.10.2025

Meltem Can

https://doi.org/10.20304/humanitas.1686183

Öz

Personality is a dynamic construct that begins to develop from birth and continues throughout an individual’s life. Its formation is influenced by various factors such as heredity, environment, social context, and psychological conditions. Personality becomes evident through consistent patterns of behavior displayed in human interactions. Early attempts to investigate personality structure focused on identifying personality-related terms in the vocabularies of natural languages. For this purpose, dictionaries were systematically analyzed over many years, personality-descriptive words were compiled, and these items were organized according to their semantic features. As a result of these classification efforts, the five-factor model has gained widespread acceptance in the literature, defining personality through five broad dimensions and corresponding word lists. The Old Turkic inscriptions, which are the oldest known written documents of the Turkish language, possess a rich and comprehensive vocabulary encompassing subjects such as state, society, military affairs, politics, time, color, year, season, plants, animals, the human body, geography, elements of daily life, kinship, hunting, marriage, funeral rites, religion, and politics. In this study, words describing personality were identified from the khaganate and principality inscriptions of the Mongolia region and the grave inscriptions of the Yenisei region, and the data obtained were evaluated within the framework of the Five-Factor Model.

Anahtar Kelimeler

Five factor model , Personality , Personality structure , Old Turkic Inscriptions , Personality words in Old Turkic Inscriptions.

ESKİ TÜRK YAZITLARINDA KİŞİLİK SIFATLARI

Öz

Kişilik, insanda küçük yaşlardan itibaren şekillenmeye başlayan, oluşumunu genetik, çevre, toplum, psikoloji gibi etmenlerin belirlediği, insanın diğer insanlarla ilişkisi sırasında ortaya çıkan düzenli davranış kalıplarında gözlemlenen, gelişimi kişinin doğumundan başlayarak ölümüne kadar devam eden dinamik bir süreçtir. Kişilik yapısını anlamaya yönelik ilk deneysel çalışmalar doğal dillerin söz varlığında yer alan kişilikle ilgili sözcükleri belirleme çalışmalarıdır. Bu amaçla yıllar süresince dillerin söz varlıklarını gösteren sözlükler taranmış, insanın kişiliğini betimleyen sözcükler listelenmiş, bu sözcükler belirttikleri anlamlar itibariyle sınıflandırılmaya çalışılmıştır. Yapılan sınıflandırma çalışmaları sonucunda alan yazında beş faktör modeli adıyla geçerlilik kazanmış, kişiliğin temelde beş boyutunu ve bu boyutları ifade eden sözcük listeleri oluşturulmuştur. Bu çalışmada Türk dilinin ilk yazılı kaynakları olan Eski Türk Yazıtlarındaki kişilik belirten sözcükler çıkarılmış ve bu sözcükler beş faktör modeline göre sınıflandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kişilik, , kişilik yapısı , beş faktör modeli , Eski Türk Yazıtları , Eski Türk Yazıtlarındaki kişilik sözcükleri

Kaynakça

• Akarsu, B. (1998). Felsefe terimleri sözlüğü. İnkılâp Kitabevi.
• Arslan, A. (2006). İlkçağ felsefe tarihi I-II. İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Arslan, A. (2007). İlkçağ felsefe tarihi III. İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Arslan, A. (2008). İlkçağ felsefe tarihi IV. İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Arslan, A. (2010). İlkçağ felsefe tarihi V. İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Costa, P. T., McCrae, R. R., & Dye, D. A. (1991). Facet scales for sgreeableness and conscientiousness; a revision of the neo personality inventory. Personality and Individual Differences, (12) 9, 887-898.
• Costa, P. T., & McCrae, R. R. (1995). Domains and facets: hierarchical personality assessment using the revised neo personality inventory. Journal of Personality Assessment, 64 (1), 21-50.
• Çiçek, İ. & Aslan, A.E. (2020). Kişilik ve beş faktör kişilik özellikleri: kuramsal bir çerçeve. Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi, 10, 137-147.
• Goldberg, L. R. (1990). An alternative “Description of Personality”, the Big-Five Factor Structure Journal of Personality and Social Psychology, 59 (6), 1216-1229.
• Goldberg, L. R. (1993). The structure of phenotypic personality traits. American Psychologist, 48, 26—34.
• Gündoğdu, Y. B. (2016). Psikanalitik kişilik kuramına göre değişimin imkânı. Turkish Studies, 11/17, 373-404. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.10020
• Hançerlioğlu, O. (1976). Felsefe ansiklopedisi cilt 3. Remzi Kitabevi.
• Jung, C. G. (2016). Analitik psikoloji sözlüğü (Çev. N. Nirven). Pinhan.
• Kulaksızoğlu, B. I. & Tükel, R. & Üçok, A. (Ed.). (2009). Psikiyatri. İstanbul Üniversitesi.
• Özmen, E. (2011). Geçinilmesi zor insanlarla geçinme sanatı. Turkuaz Bilişim & Bilgisayar.
• Somer, O. (1998). Türkçe’de kişlilik özelliği tanımlayan sıfatların yapısı ve beş faktör modeli. Türk Psikoloji Dergisi, 13 (42), 17-32.
• Somer, O., & Goldberg, L. R. (1999). The structure of turkish trait descriptive adjectives. Journal of Personality and Social Psychology, 76 (3), 431-450.
• Somer, O., Korkmaz, M., & Tatar, A. (2002). Beş faktör kişilik envanterinin geliştirilmesi-1: Ölçek ve alt ölçeklerin oluşturulması. Türk Psikoloji Dergisi, 17(49), 21–33.
• Şirin, H. (2016). Eski türk yazıtları söz varlığı incelemesi. TDK.
• Taymur, İ. & Türkçapar, M. H. (2012). Kişilik: tanımı, sınıflaması ve değerlendirmesi. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar-Current Approaches in Psychiatry, 4(2), 154-177. doi:10.5455/cap.20120410
• Timuçin, A. (2004). Felsefe sözlüğü. Bulut.
• Elektronik kaynaklar
• Karakaş, S. (2017). Prof. Dr. Sirel Karakaş Psikoloji Sözlüğü: Bilgisayar Programı ve Veritabanı - www.psikolojisozlugu.com (2025, 3 Mart).
• https://erolozmen.com/ (2025, 1 Mart).
• https://sozluk.gov.tr/ (2025, 26 Şubat).