Educational Sites in the Middle Ages of Anatolia: Samples of Seljuk Madrasas and Hospitals

Yıl 2013, Cilt: 28 Sayı: 28-2, 429 - 443, 01.06.2013

Nermin Şaman Doğan

Öz

Konya, Kayseri and Sivas are the most important cities in Anatolian Seljuks period with respect to political, social, and culture. Numerous military, religious, and civil buildings were constructed in such centers as Konya, Kayseri, Sivas, Erzurum, Kırşehir, Amasya, and Tokat. The madrasas that have Education-Instruction and Health Institutions in the civil architecture are the most striking monumental samples of the settlement centers. The madrasas that are the educational institutions at tertiary level were constructed by sultans, viziers, and statesmen of the era. The fact that the number and the variety of madrasas in the cities indicate the accumulation of knowledge and the level of education. The hospitals designed the same way as madrasas are either next to medicine madrasas or take over the two duties (education-hospital) together. The education in madrasas varies in religious and positive science perspectives. All of the madrasas were financed by endowed charities in Islamic world and in Anatolia in the middle age. Within this concept, it is similar to funded universities nowadays. The inscriptions and endowments of madrasas reflect the status and the environment of the buildings, education type, qualities of students and educators.

Anahtar Kelimeler

Anatolia, Seljuks, Education, Madrasas, Hospital.

Ortaçağ’da Anadolu’nun Eğitim Mekânları: Selçuklu MedreseleriDarüşşifalarından Örnekler

Öz

Anadolu Selçuklu döneminde siyasi, sosyal ve kültürel açıdan Konya, Kayseri ve Sivas en önemli kentlerdir. Konya, Kayseri, Sivas, Erzurum, Kırşehir, Amasya ve Tokat gibi merkezlerde çok sayıda askeri, dini ve sivil/sosyal yapı inşa edilmiştir. Sivil yapılar içinde eğitim-öğretim ve sağlık yapıları olan medreseler yerleşim merkezlerinin en anıtsal örnekleridir. Üniversite düzeyindeki eğitim kurumları olan medreseler dönemin hükümdarları, vezirleri, devlet adamları ya da ailesi (eşi, kızı, kız kardeşi vb.) tarafından inşa edilmiştir. Ekonomik gücü iyi olan halktan kişiler de medrese yaptırarak eğitime katkı sağlamışlardır. Kentlerdeki medrese sayısının çokluğu/çeşitliliği, bilgi birikiminin artmasına ve eğitim düzeyinin yüksekliğine işaret etmektedir. Medreseler ile aynı planda kurgulanan darüşşifalar/hastaneler, bazı örneklerde tıp medresesi ile bitişik ya da iki işlevi (eğitim-hastane) birlikte üstlenmektedir. Medreselerdeki eğitim dini ve pozitif bilimler olarak ayrılmaktadır. İslam dünyasında ve Ortaçağ Anadolu’sunda medreselerin tümü vakıflar yoluyla finanse edilmişlerdir. Bu bağlamda kuruluş ve işleyiş açısından günümüzün vakıf üniversiteleri ile benzerlik kurulabilir. Medreselerin kitabeleri ile vakfiyeleri yapıların konumu ve çevresi, eğitim türü, öğrenci ve eğiticilerin nitelikleri hakkında bilgiler vermektedir.

Anahtar Kelimeler

Anadolu, Selçuklu, Eğitim, Medrese, Darüşşifa/Hastane

Kaynakça

• Ahmet Eflâkî. (1973a). Âriflerin menkıbeleri I, T. Yazıcı (Çev.), İstanbul: Hürriyet Yayınları.
• Ahmet Eflâkî. (1973b). Âriflerin menkıbeleri II, T. Yazıcı (Çev.), İstanbul: Hürriyet Yayınları.
• Akok, M. (1968). Kayseri’de Gevher Nesibe Sultan Darüşşifası ve Sahabiye Medresesi Rölöve ve Mimarisi, Türk Arkeoloji Dergisi, XVII/1, 133- 184.
• Akok, M. (1969a). Konya’da Sırçalı Medrese rölöve ve mimarisi, Türk Arkeoloji Dergisi, 18/1, 5- 35.
• Akok, M. (1969b). Konya’da Karatay Medresesi rölöve ve mimarisi, Türk Arkeoloji Dergisi, 18/2, 5- 28.
• Aktaş Yasa, A. (2002). 13. Yüzyıl Selçuklu Konya’sında eğitim kurumları, düşünen siyaset bilim tarihi, 16, 117-131. Altun, A. (1978). Anadolu’da Artuklu Devri Türk mimarisinin gelişmesi, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Atçeken, Z. (1998). Konya’daki Selçuklu yapılarının Osmanlı devrinde bakımı ve kullanılması, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Baltacı, C. (1976). XV- XVI. Asırlar Osmanlı medreseleri, İstanbul: İrfan Matbaası.
• Bayat. A. H. (2006). Sivas Darüşşifası’nın bilinen ve bilinmeyen kitabeleri, Selçuklular Döneminde Sivas Sempozyum Bildirileri 29 Eylül- 01 Ekim 2005, (ss. 351- 365),Sivas: Sivas Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
• Bayburtluoğlu, Z. (1993). Anadolu’da Selçuklu Dönemi yapı sanatçıları, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi.
• Bayram, S.- Karabacak, A. H. (1981). Sahip Ata Fahrü’ddin Ali’nin Konya İmaret ve Sivas Gök Medrese vakfiyeleri, Vakıflar Dergisi, 13, 31-69.
• Bilget, B. (1989). Gök Medrese, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Bilget, B. (1990). I. İzzeddin Keykâvus Darüşşifası, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Can, Y. (1995). İslâm şehirlerinin fiziki yapısı, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Cantay, G. (1992). Anadolu Selçuklu ve Osmanlı darüşşifaları, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Cantay, G. (2006). Darüşşifalar, A. U. Peker ve K. Bilici (Ed.), Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı 2, (s. 313- 335). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Cevdet, M. (1938). Sivas Darüşşifası vakfiyesi ve tercümesi, Vakıflar Dergisi, 1, 35- 38.
• Çetintaş, S. (1953). Sivas Darüşşifası, İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi.
• Duran, R. (2001). Selçuklu Devri Konya yapı kitâbeleri (inşa ve ta’mir), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Durukan, A. (1997). Anadolu Selçuklu sanatı açısından vakfiyelerin önemi, Vakıflar Dergisi, 26, 25- 44.
• Erdemir, Y. (2002a). Karatay Medresesi Çini Eserleri Müzesi, Konya: Konya Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları. Erdemir, Y. (2002b). Konya Sırçalı Medrese Mezar Anıtları Müzesi, Konya: Konya Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları.
• Fazlıoğlu, İ. (2001). Selçuklular döneminde Anadolu’da felsefe ve bilim (bir giriş), Cogito 29, 152-167.
• Gabriel, A. L. (1931). Monuments Turcs D’Anatolie I, Paris: Du Mınıstere Turc De L’Instruction Publique.
• Gürkan, K. İ. (1972). Selçuklu hastaneleri, Malazgirt Armağanı, (ss.33- 63). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Huart, C. (1895). Épigraphie Arabe D’Asie Mineure, Paris: Imprimerie Paul Lemaire.
• İbn Bibi. (1996a). El Evamirü’L- Ala’iye Fi’L- Umuri’L-Ala’iye (Selçuk Name), II, M. Öztürk (Haz.), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• İbn Bibi. (1996b). El Evamirü’L- Ala’iye Fi’L- Umuri’L-Ala’iye (Selçuk Name), II, M. Öztürk (Haz.), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• İnan, A. (1969). Kayseri Gevher Nesibe Şifaiyesi (H. 602- M. 1206), Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
• Kâhya, E. (1990). Anadolu Selçuklularında bilim, Erdem, 5/13, 63-79.
• Kâhya, E. (2001). Anadolu Selçukluları döneminde bilimsel çalışmalardan bazı örnekler, O. Eravşar (Haz.), I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, 11-13 Ekim 2000, Bildiriler, (427-438), Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları.
• Koca, S. (2006). Sultan I. İzzeddin Keykâvus, A. Y. Ocak ( Ed.), Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı, 1, (ss. 91- 105). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Konyalı, İ. H. (2007). Konya tarihi, A. Candan- M. Temizyürek ve Y. Candan (Kit. Tas.), Konya: Memleket Gazetesi Yayınları.
• Kuran, A. (1969). Anadolu medreseleri I, Ankara: Orta Doğu teknik Üniversitesi Yayınları.
• Meinecke, M. (1968).Tuslu mimar Osman oğlu Mehmed ve Konya’da 13. yüzyılda bir çini atölyesi, Türk Etnografya Dergisi, 11, 81- 93.
• Ocak, A. Y. (2006a). Türkiye Selçukluları ve İslâm, A.Y. Ocak (Ed.), Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı I, (ss. 443- 457). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2006b). XIII- XVI. yüzyıllarda Anadolu şehirlerinde dini- sosyal hayat, A.Y. Ocak (Ed.), Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı I, (ss. 249- 263). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. Rıdvan Nafîz ve İsmail Hakkı. (2005). Sivas şehri, R. Toparlı (Haz.), Sivas: Seyran Yayınları.
• Sayılı, A. (1948). Higher education in Medival Islam, The Madrasa, Ankara Üniversitesi Yıllığı/Annales De L’Universite D’Ankara II (ss.30-71), Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Sipahioğlu, H. (1981). Kayseri Gevher Nesibe Sultan tıp sitesi 1206, Kayseri: Akın Matbaası.
• Sönmez, Z. (1989). Başlangıçtan 16. yüzyıla kadar Anadolu Türk- İslâm mimarisinde sanatçılar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sözen, M. (1970). Anadolu medreseleri Selçuklular ve Beylikler devri, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Yayınları.
• Sözen, M. (1972). Anadolu medreseleri Selçuklular ve Beylikler devri, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Yayınları.
• Spuler, B. (1988). Selçuklular ve halefleri, H. Aktaş, (Çev.), İslam Tarihi Kültür ve Medeniyeti I (ss.157-167), İ. Kıllıoğlu (Yay. Yön.), İstanbul: Hikmet Yayınları.
• Şaman Doğan, N. (2012a). Kayseri’deki Selçuklu külliyeleri, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 16: 191- 214.
• Şaman Doğan, N. (2012b). Selçuklu döneminden iki sultanî külliye (Kayseri Gevher Nesibe ve Sivas I. İzzeddin Keykavus darüşşifaları), Uluslararası Katılımlı XV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Anadolu Üniversitesi- Eskişehir, 2011, Cilt I (ss. 299- 308), Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Tuncer, O. C. (1979). Son kazılar ışığı altında Sivas Şifahanesi planı, I. Milletlerarası Türkoloji Kongresi, 15-20. X. 1973, tebliğler, 3. Türk Sanatı Tarihi, (ss. 911-951), İstanbul: Tercüman Gazetesi ve İstanbul Türkiyat Enstitüsü Yayınları.
• Tuncer, O. C. (1986). Anadolu Selçuklu Mimarisi ve Moğollar, Ankara: Yayınevi ?
• Turan, O. (1947). Selçuklu devri vakfiyeleri I. Şemseddin Altun-Aba vakfiyesi ve hayatı, Belleten, XI/11, 197- 235.
• Turan, O. (1948). Selçuklu devri vakfiyeleri III. Celâleddin Karatay, vakıfları ve vakfiyeleri, Belleten, XII/12, 17-171. Turan, O. (1984). Selçuklular zamanında Türkiye tarihi, (2.Baskı), İstanbul: Nakışlar Yayınevi.
• Uğur, M. F. ve Koman, M. M. (1934). Selçuk veziri Sahip Ata ile oğullarının hayat ve eserleri, İstanbul: Konya Halkevi Yayınevi.
• Ünan, F. (2006). Anadolu Selçukluları ve Beylikler döneminde eğitim, A. Y. Ocak (Ed.), Anadolu Selçukluları ve Beylikler dönemi uygarlığı 1 (ss. 389-399), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Yinanç, R. (1985). Kayseri ve Sivas Darüşşifaları’nın Vakıfları, Belleten, XLVIII/189- 192, 299-307.
• Yüksel, H. (2006). Anadolu Selçuklularında Vakıflar, A.Y. Ocak (Ed.), Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı I, (ss. 309- 325). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.