TRIPS SÖZLEŞMESİ VE İLAÇ FİRMALARININ SAĞLIK HAKKINA İLİŞKİN ETİK SORUMLULUKLARI

Yıl 2012, Cilt: 30 Sayı: 2, 1 - 26, 31.12.2012

Burcu Özcan Büyüktanır Görkem Birinci Uğur Ömürgönülşen

Öz

Fikri mülkiyet haklarını düzenleyen TRIPs Sözleşmesiyle ilaçlara getirilen patent koruması rejiminin, bir insan hakkı olarak sağlık hakkının korunması ve ilaçlara erişimde çıkardığı engeller son yılların sıkça tartışılan konularından birisidir. Tartışmaların merkezinde iki karşıt argüman yer almaktadır. Bir kesim, patentin buluş sahibinin fikri mülkiyet hakkını koruduğu ve onun yeni ilaçlar için araştırma-geliştirme faaliyetlerine imkan tanıdğı gerekçesiyle ilaçta patent uygulamasını savunmaktadır. Diğer bir kesim ise, temel ilaçlar olarak adlandırılan ilaçlarda patent uygulamasını çeşitli insan hakları belgeleriyle güvence altına alınan bir başka insan hakkının, sağlık hakkının korunması ve geliştirilmesinde bir engel olarak görmektedir. Sağlık hakkını bir insan hakkı olarak savunanlar bu hakkın güvence altına alınmasında temel sorumluluğu devletlere yüklemektedir. Buna göre, devletler bu hakkın asli unsuru olan temel ilaçlara erişimi her yurttaş için sağlamalıdır. Genelde sağlık hakkının, özelde de temel ilaçlara erişim hakkının çok boyutlu olması ve ülkelerin ekonomik kalkınmışlık derecesiyle yakından ilgili olması çözüme yönelik çabalarda engeller yaratmaktadır. Yazarlara göre de, sağlık hakkının sözde kalmaması için temel sorumluluk devletlere ve bu devletlerin ilgili kurum ve kuruluşlarına aittir. Bununla birlikte, bu Çalışmada, sağlık hakkının vazgeçilmezi olan temel ilaçlara erişim hakkından herkesin faydalanmasında sorunun başat tarafı olan ilaç firmalarının birtakım etik yükümlülükler üstlenmesinin çözüme önemli katkılar sağlayacağı vurgulanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Sağlık hakkı, ilaca erişim hakkı, fikri mülkiyet hakkı, patent, TRIPs sözleşmesi

Kaynakça

• Abacıoğlu, N. (1982) “İlacın Ekonomi Politiğine Yaklaşım-I, Meta Olarak Sağlık ve İlaç: Kullanım Değeri ve Değer”, Ankara Eczacılık Odası Bülteni, 4(5).
• Abacıoğlu, N., A. Dikmen (2005) “Meta Olarak İlaçta Sınai ve Fikri Mülkiyet Rejiminin Ekonomi Politiği”, Türkiye Sosyalist İktisat Kongresi, 17/18 Aralık 2005.
• Arslan, M. (2001) İş ve Meslek Ahlakı, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.
• Asher, J. (2004) The Right to Health: A Resource Manual for NGOs, Commonwealth Medical Trust.
• Ayiter, N. (1981) Hukukta Fikir ve Sanat Ürünleri, Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi.
• Chapman R.A. (2001) “Approaching Intellectual Property as a Human Right: Obligations related to Article 15(I) (c)”, Copyright Bulletin, Unesco Publishing, XXXV(3), 4-36.
• Chapman R.A. (2007) “A Human Rights Perspective on Intellectual Property, Scientific Progress, and Access to the Benefits of Science”, WIPO web sitesi, www.wipo.int/tk/en/hr/paneldiscussion/papers/pdf/chapman.pdf.
• Duska, R. (2000) “Business Ethics: Oxymoron or Good Business?”, Business Ethics Quarterly, 10(1), 111-129.
• ECOSOC (2003) İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi Alt Komisyonu, 55. Oturum, E/CN.4/Sub.2/2003/12/Rev.2.
• Eren, İ. (2004), “Gelişmekte olan Ülkeler ve Türkiye’de İlaç Ürünlerine Yönelik Fikri Mülkiyet Rejimi Değişikliklerinin Siyasal İktisadı”, Toplum ve Hekim Dergisi, 19(5), 393-390.
• Goodman, T. (2005) “Is There a Right to Health”, Journal of Medicine and Philosophy, 30, 643–662.
• Gostin, O.L. (2001) “Public Health, Ethics and Human Rights: A Tribute to the Late Jonathan Mann”, Journal of Law, Medicine &Ethics, 29(2001), 121-130.
• Hirsch, E. (1948), Fikri ve Sınai Haklar, Ankara: Ankara Üniversitesi. http://www.humanrightsbusiness.org/020_project_publications.htm
• Hunt, P. (2003) “The Right to Everyone to the Enjoyment of the Highest Attainable Standart of Physical and Mental Health”, Report for UN Human Rights Commission, E/CN.4/2003/58.
• Hunt, P. (2007) “Human Rights Guidelines for Pharmaceutical Companies in relation to Access to Medicines”, Report for UN Human Rights Commission, New York: United Nations.
• Huysal, A.S. (2010) İlaç Patenti, İstanbul: Vedat Kitapçılık.
• Jungk, M. (2008) “Defining the Scope of Business Responsibility for Human Rights Abroad”, The Human Rights & Business Project, The Confederation of Danish Industries, http://www.humanrightsbusiness.org/020_project_publications.htm Danish Center for Human Rights.
• Kant, I. (1982) Ahlak Metafiziğinin Temellendirilmesi, (Çev. İ. Kuçuradi), Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Kayacan, V. (2001) İlaçta Patent Korumasının Etkileri ve Koruma Tedbirleri, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.
• Kuçuradi, İ. (2000) “Felsefi Etik ve ‘Meslek Etikleri’, (Yay. Haz. H. Tepe), Etik ve Meslek Etikleri –Tıp, Çevre, İş, Basın, Hukuk ve Siyaset, Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu,.
• Kuçuradi, İ. (2007a) İnsan Hakları Kavramları ve Sorunları, Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu.
• Kuçuradi, İ. (2007b) “Etiğe Yaklaşımlar, Etikte Yaklaşımlar ve Bir ‘Evrensel Etik’ Düşüncesi” iç. N. Güngör Ergan, E. Burcu, B. Şahin, M. Kamanlıoğlu (der.) Prof.Dr. Nihat Nirun’a Armağan, Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 119-128.
• Leary, A.V. (1994) “The Right to Healt in International Rights Law”, Health and Human Rights, 1(1), 24-56.
• Leisinger, M.K. (2000) “İşletme Etiği, Çokuluslu Şirketler ve Gelişmekte Olan Ülkeler”, (Yay. Haz. H. Tepe) Etik ve Meslek Etikleri –Tıp, Çevre, İş, Basın, Hukuk ve Siyaset, Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu, 75-102.
• Loff, B., M. Heywood (2002) “Patents on Drugs: Manufacturing Scarcity or Advancing Health?”, Journal of Law, Medicine and Ethics, 30(4), 621-631.
• Maitland, I. (2002) “Priceless Goods: How Should Life-Saving Drugs Be Priced?”, Business Ethics Quarterly, 12(4), (Oct., 2002), 451-480.
• Oğuzman, K., N. Barlas (2005) Medeni Hukuk, İstanbul: Beta Yayınları.
• Ortan, A.N. (1979), Patent Lisansı Sözleşmesi, Ankara.
• Ortan, A.N. (1987), İşçi Buluşları Hukuku, İzmir.
• Özel, Ç. (2002) Marka Lisansı Sözleşmesi, Ankara: Seçkin Yayınevi.
• Özlem, D. (2004) Etik – Ahlak Felsefesi, İstanbul: İnkılap Yayınevi.
• Pfizer (2003) Türkiye’de İlaçta Veri Koruması ve Uygulanmasının Mali Etkileri, (Baykara/Çaylı/Çelik/Tokat/Ünalan), Ankara.
• Sterckx, S. (2004) “Patents and Access to Drugs in Devoloping Countries: An Ethical Analysis”, Developing World Bioethics, 4(1), 58-75.
• Şehirali, F.H. (1998) Patent Hakkının Korunması, Ankara Turhan Kitabevi.
• Vogel, D. (1991) “The Ethical Roots of Business Ethics”, Business Ethics Quarterly, 1(1), 101-120.
• WHO (2000) The Use of Essential Drugs: Ninth Report of the WHO Expert Committee, http://www.who.int/medicinedocs/en/d/Js2281e.16. MD; 2000; 61 pages).
• Yalçıner, U. (2002) “İlaç ve Patent Türkiye’de ve Dünyada Son Gelişmeler”, FMR, 2002/3, 15-44.
• Yılmaz, İ. (1995/1996) “Avrupa Topluluğunda Fikri ve Sınai Haklar”, Avrupa Araştırmaları Dergisi, 4(1-2).