Urban Sprawl in the Context of Urbanization Policies and Practices

Yıl 2025, Cilt: 43 Sayı: 2, 325 - 349, 25.06.2025

İlker Şahinoğlu , Zeynep Arslan Taç

https://doi.org/10.17065/huniibf.1490827

Öz

Urban sprawl is defined as the unplanned and rapid growth of city centers. Local governments have the authority and responsibility to direct the development of cities through the master and implementation zoning plans. Administrative organization, including changes in the definition and boundaries of municipalities and the establishment of new municipalities through amendments to local government legislation, can also affect the development of urban areas. The most recent change in this area in Turkey was the enactment of Law No. 6360. This law equalized the metropolitan municipality boundary with the provincial boundary and abolished the legal entities of special provincial administrations, town municipalities, and villages in metropolitan areas. The abolition of the legal entities of villages and the extension of the metropolitan municipality boundary to the provincial border have transformed rural and especially agricultural areas into potential urban land plots. The enactment of Law No. 6360 has precipitated a rapid and unplanned expansion of the urban area, with the urban area now dominating the rural area. This study aims to examine the relationship between changes in urban areas and changes in local administration legislation. Samsun was selected as the study area since the planning process commenced earlier than in other cities, enabling the city's evolution to be traced on maps. Furthermore, its districts have rapidly lost agricultural lands and become densely urbanized in recent years. The study examines the impact of national and local planning policies and changes in local government legislation on the fringing in Samsun.

Anahtar Kelimeler

Urbanization , Urban Sprawl , Urbanization Policies , Metropolitan Municipality

Kentleşme Politika ve Uygulamaları Bağlamında Kentsel Saçaklanma

Öz

Kentsel saçaklanma, kent merkezlerinin plansız ve hızlı bir şekilde sıçrayarak büyümesiyle ortaya çıkmaktadır. Yerel yönetimler nazım ve uygulama imar planı yapma yetki ve sorumluluklarıyla kentlerin gelişimine yön verebilmektedir. Yerel yönetim mevzuatında yapılan değişikliklerle belediyenin tanımının, sınırlarının değiştirilmesi, yeni belediyelerin kurulması gibi idari teşkilata ilişkin değişiklikler kentsel alan gelişimini etkilemektedir. Türkiye’de bu alanda en son değişiklik 6360 sayılı yasa ile gerçekleşmiştir. Bu kanunla büyükşehir belediye sınırı, il sınırıyla eşitlenmiş ve büyükşehirlerde il özel idarelerinin, belde belediyelerinin ve köylerin tüzel kişilikleri kaldırılmıştır. Hem köylerin tüzel kişiliklerinin kaldırılmış olması hem de büyükşehir belediye sınırının il sınırına genişletilmiş olması sebebiyle, kırsal bilhassa tarımsal alanlar potansiyel kentsel arsalara dönüşmüştür. 6360 sayılı kanunla yaşanan kentsel bütünleşme, kentsel saçaklanmada olduğu gibi kentsel alanın hızlı ve plansız bir şekilde büyümesine yol açmış, kentsel alan kırsal alana baskın gelmiştir. Bu çalışmanın amacı kentsel alanda meydana gelen değişiklikler ile yerel yönetim mevzuatındaki değişiklikler arasındaki ilişkiyi tartışmaya açmaktır. Planlama çalışmasının diğer kentlere göre erken başlaması, kent gelişiminin haritalar üzerinden takip edilmesinin mümkün olmasına ek olarak son yıllarda ilçelerinin tarım arazilerini hızla kaybederek yoğun olarak kentleşmesi sebepleriyle Samsun çalışma alanı olarak tercih edilmiştir. Çalışmada, ulusal ve yerel planlama politikaları ile yerel yönetim mevzuatındaki değişimlerin Samsun ilindeki saçaklanmaya etkisi ele alınmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kentleşme , Kentsel Saçaklanma , Kentleşme Politikaları , Büyükşehir Belediyesi

Kaynakça

• Adıgüzel, Ş. (2012). 6360 sayılı yasanın Türkiye’nin yerel yönetim dizgesi üzerine etkileri: Eleştirel bir değerlendirme. Toplum ve Demokrasi, Yıl 6 (13-14), Ocak-Aralık, 153-176.
• Akkan, B. E., Deniz, M. B., & Ertan, M. (2011). Sosyal dışlanmanın Roman halleri. Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Politika Forumu.
• Arıkboğa, E. (2007). Yerel yönetimlerde ölçek sorunu ve belediye reformu. Kayfor 2007. V. Kamu Yönetimi Forumu. 18-27 Ekim. Kocaeli. https://mimoza.marmara.edu.tr/~earikboga/yayin/olcek.pdf
• Ayten, A. M. (2014). 6360 sayılı yasa uyarınca Türkiye’de büyükşehir belediyesi yapısı üzerine bir araştırma. İdeal Kent, 13, 102-127.
• Balaban, O. (2012). The negative effects of construction boom on urban planning and environment in Turkey: Unraveling the role of the public sector. Habitat International, 36(1), 26-35. https://doi.org/10.1016/j.habitatint.2011.05.003
• Copernicus. Land Monitoring Service. 21 Nisan 2023 tarihinde https://land.copernicus.eu/en/map-viewer?product=aefa4d1bc3ad425e97e93715af6551ac adresinden alınmıştır.
• Değerli, B., & Çetin, M. (2022). Using the remote sensing method to simulate the land change in the year 2030. Turkish Journal of Agriculture-Food Science and Technology, 10(12), 2453-2466. https://doi.org/10.24925/turjaf.v10i12.2453-2466.5555
• Doygun, H. (2008). Effects of urban sprawl on agricultural land: A case study of Kahramanmaraş, Turkey. Environmental Monitoring and Assessment, 158(1-4), 471-478. https://doi.org/10.1007/s10661-008-0597-7 Düzenli, E. (2022). Samsun haritalarına göre kentsel gelişim ve planlama (1850-1949). İdeal Kent, 14 (Bölgesel Çalışmalar Özel Sayısı), 624-649.
• Elias, N. (2000). Zaman üzerine. Veysel Atayman (Çev.). Ayrıntı Yayınevi. Endeksa (2023). Samsun satılık konut endeksi. 15 Mayıs 2023 tarihinde https://www.endeksa.com/tr/analiz/samsun/endeks/satilik/konut adresinden alınmıştır.
• Ersoy, M. (2013). 6360 sayılı yasa ve mekânsal planlama sorunları. GAP Belediyeler Birliği.
• Genç, F. N. (2014). 6360 sayılı kanun ve Aydın’a etkileri. Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1, Özel Sayı, 1-29. https://doi.org/10.30803/adusobed.188827
• Genç, F. N., Özerk, H., & Ülkü, M. S. (2018). 6360 sayılı kanunun kamu hizmetlerinin sunumuna etkisi: İncirliova Belediyesi örneği. Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 4(2), 207-221. https://doi.org/10.31592/aeusbed.387117
• Görer Tamer, N. (2012). Kentsel saçaklanma. M. Ersoy (Der.), Kentsel planlama: Ansiklopedik sözlük içinde (ss. 250-253). Ninova.
• Görgün, E. K., & Yörür, N. (2017). 6360 sayılı büyükşehir kanunu sonrası kırsal alanları yeniden düşünmek-İzmir örneği. Aydın İktisat Fakültesi Dergisi, 2(1), 11-27.
• Hamilton, D. (2002). Regimes and regional governance: The case of Chicago. Journal of Urban Affairs, 24(4), 403-423. https://doi.org/10.1111/1467-9906.t01-1-00144
• Harvey, D. (1996). Cities or urbanization? City, 1(1-2), 38-61. https://doi.org/10.1080/13604819608900022
• Karasu, M. A. (2013). 6360 sayılı büyükşehir belediye kanunu ve olası etkileri-Şanlıurfa örneği. Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 5(1), 1-17.
• Keleş, R. (1998). Kentbilim terimleri sözlüğü. İmge Kitabevi.
• Keleş, R. (2010). Kentleşme politikası. İmge Kitabevi.
• Keleş, R. (2014). Anakent yönetimlerini yeniden düzenleyen yasa ne getirdi, ne götürdü? Çevre ve Kültür Değerlerini Koruma ve Tanıtma Vakfı. 18 Mayıs 2023 tarihinde https://www.cekulvakfi.org.tr/makale/anakent-yonetimlerini-yeniden-duzenleyen-yasa-ne-getirdi-ne-goturdu adresinden alınmıştır.
• Keleş, R. (2016). Kentleşme politikası. İmge Kitabevi.
• Keleş, R., & Mengi, A. (2014). İmar hukukuna giriş. İmge Kitabevi.
• Kılıç, O., Başer, U., & Gülser, Ç. (2019). Factors explaining urban land value variability: A case study in Atakum district, Samsun-Turkey. Mediterranean Journal of Economics, Agriculture, Environment and Food (New Medit), 18(4), 79-88. https://doi.org/10.30682/nm1904f
• Kırmızı, M. (2021). Local shopkeepers’ perspectives on an attempt for municipally-led commercial gentrification via pedestrianization. Planlama, 32(3), 345–360. doi:10.14744/planlama.2021.14238
• Logan, J., & H. Molotch (1976). Urban fortunes: The political economy of place. University of California Press. Molotch, H. (1976). The City as a Growth Machine: Toward a Political Economy of Place. In R. T. LeGates, F. Stout (Eds.), The City Reader (pp.251-262). Routledge. doi.org/10.4324/9780203869260
• OKA (Orta Karadeniz Kalkınma Ajansı) ve ODTÜ (Orta Doğu Teknik Üniversitesi), (2019). Samsun mekânsal gelişim önerileri. 21 Nisan 2023 tarihinde https://oka.gov.tr/assets/upload/dosyalar/samsun-mekansal-gelisim-onerileri-raporu.pdf adresinden alınmıştır.
• Oktay, T. (2016). 6360 sayılı kanuna dayalı büyükşehir belediye reformunu anlama ve anlamlandırma. İstanbul Medeniyet Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi (İSMUS), 1(1), 71-131.
• Öncel, H., & Meşhur M. Ç. (2021). Konya kentsel alanının büyümesinde kentsel saçaklanma ve nedenleri. Planlama, 31(2), 191-207. doi:10.14744/planlama.2021.04127
• Özdemir Sönmez, F. N. (2017). Planlamada yeni yasal düzenlemeler. S. S. Özdemir, Ö. B. Özdemir Sarı & N. Uzun (Der.). Kent planlama içinde (ss. 643-665). İmge Kitabevi.
• Özdemir, S. (2020). 6360 sayılı kanun kapsamında köyden mahalleye dönüşen alanlardaki yapıların ruhsatlandırılmış sayılması. Ankara Barosu Dergisi, 78, 37-75. https://doi.org/10.30915/abd.769310
• Özgür, G. (2004). Tekkeköy şehir coğrafyası. [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Ondokuz Mayıs Üniversitesi.
• Özmekik, İ. M., Ersoy Tonyalıoğlu, E., & Göktuğ Tendü H. (2022). Kent atlası verilerinden kentsel saçaklanmanın belirlenmesi: Samsun ili örneği. Türkiye Peyzaj Araştırmaları Dergisi, 5(2), 102-111. https://doi.org/10.51552/peyad.1222058
• Öztürk, D., Şişman, A., Maraş, E. E., & Şişman, Y. (2010) Samsun-Atakum’da arazi kullanımı/arazi örtüsündeki değişimlerin uzaktan algılama ve CBS ile belirlenmesi. VI. Ulusal Coğrafya Sempozyumu. 3-5 Kasım. Ankara.
• Sadioğlu, U., Dede, K., & Yüceyılmaz, A. (2017). Yeni büyükşehir belediyesi modelinde belde belediyelerinin sonu: Değirmendere örneği. Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 35(2), 95-119. https://doi.org/10.17065/huniibf.324809
• Samsun Valiliği Çevre Şehircilik ve İklim Değişikliği Müdürlüğü. Samsun ili 2022 yılı çevre durum raporu. 17 Nisan 2023 tarihinde https://webdosya.csb.gov.tr/db/ced/icerikler/samsun-ilcdr-2022-20231019091414.pdf adresinden alınmıştır.
• Samsun şehri imar müsabakası projeleri ve jüri raporu. (1941). Arkitekt, 42, Sayı 131-132, 272-282.
• Şahin, S. Z. (2017). Türkiye’de kamu yönetimi temel kanunu tasarısından bugüne mekânsal planlama mevzuatı ve uygulamalarının dönüşümü ve etkileri. Memleket Siyaset Yönetim, 12(28), 53–80.
• Şenol, E. (2020). Samsun ilinin metropol ilçeleri arasında demografik ve kültürel özelliklere göre mekânsal ayrışma. International Journal of Geography and Geography Education, 41, 177-198. https://doi.org/10.32003/igge.650205
• Tekeli, İ. (1988). Mülkiyet Kurumu. Kamu yararı ve imar planları üzerine. Planlama, Sayı 2, 6-13. Tekeli, İ. (2010). Türkiye’nin kent planlama ve kent araştırma tarihi yazıları. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Tekin, Ö. F. (2018). Türkiye'de büyükşehir yönetimi ve 6360 sayılı yasanın getirdiği değişim: Konya örneği. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 55, 84-105.
• Tuncer, B., & Bakırcı, M. (2020). 6360 sayılı büyükşehir yasasının Türkiye’nin kırsal yerleşim düzenine mevcut ve muhtemel etkileri: Konya örneği. Türk Coğrafya Dergisi, 74, 75-85. https://doi.org/10.17211/tcd.678626
• Turmuş Binici, E. (2021). Kapitalist gelişim içinde Samsun köylüsü: Bir alan araştırmasının gösterdikleri. İstanbul İktisat Dergisi, 71(1), 317-340. https://doi.org/10.26650/ISTJECON2021-929145
• Türkiye Büyük Millet Meclisi 24. Dönem 3. Yasama Yılı 338 Sayılı Komisyon Raporu. 7 Nisan 2023 tarihinde https://www5.tbmm.gov.tr/sirasayi/donem24/yil01/ss338.pdf adresinden alınmıştır.
• Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (2023). Konut fiyat endeksi. 12 Nisan 2023 tarihinde https://evds2.tcmb.gov.tr/index.php?/evds/dashboard/310 adresinden alınmıştır.
• Türkiye İstatistik Kurumu (2013). 2012 ADNKS sonuçları. 8 Nisan 2023 tarihinde https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Adrese-Dayali-Nufus-Kayit-Sistemi-Sonuclari-2012-13425 adresinden alınmıştır.
• Türkiye İstatistik Kurumu (2023a). Kent-kır nüfus istatistikleri. 09 Nisan 2023 tarihinde https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Kent-Kir-Nufus-Istatistikleri-2022-49755&dil=1 adresinden alınmıştır.
• Türkiye İstatistik Kurumu (2023b). Yapı ruhsatına göre bina sayıları. 9 Nisan 2023 tarihinde https://data.tuik.gov.tr/Kategori/GetKategori?p=Insaat-ve-Konut-116 adresinden alınmıştır.
• Türkiye İstatistik Kurumu (2023c). Bitkisel üretim istatistikleri. 9 Nisan 2023 tarihinde https://data.tuik.gov.tr/Kategori/GetKategori?p=Tarim-111 adresinden alınmıştır.
• Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği Şehir Plancıları Odası (2012). Büyükşehir Belediyesi Kanun Değişikliği Raporu. 18 Mayıs 2023 tarihinde https://www.tmmob.org.tr/icerik/spo-buyuksehir-belediyesi-kanunu-degisikligi-degerlendirme-raporu adresinden alınmıştır.
• Ustaoğlu, E., & Aydınoğlu, A. (2019). Regional variations of land-use development and land-use/cover change dynamics: a case study of Turkey. Remote Sensing, 11(7), 885. https://doi.org/10.3390/rs11070885
• Uzun, A. (2000). Samsun’da kıyı yönetimi. Türk Coğrafya Dergisi, 35, 51-68. https://doi.org/10.17211/tcd.37763
• Uzun, A., & Demir, Y. (2019). Samsun Büyükşehir Belediyesi mücavir alan uygulamalarının tarım alanlarına ve tarımsal üretim üzerindeki etkileri. Anadolu Tarım Bilimleri Dergisi, 34(1), 118-128. https://doi.org/10.7161/omuanajas.362665
• Uzuneminoğlu, H. (2015). Şehirlerin alan bakımından gelişmesi ve Samsun örneği. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 8(1), 273-290.
• Üçer, A. G., Yenigül, S. B., & Varol, Ç. (2014). Büyükşehir’den ‘Bütünşehir’e: Yerel yönetim politikalarındaki değişimin kırsal alana etkileri. İdealkent, 5(12), 26-59.
• Ünal, A., & Tanrıvermiş, H. (2018), 6360 sayılı kanun ve zorunlu kentleşme. Çağdaş Yerel Yönetimler Dergisi, 27(2), 1-44.
• Ünlü, T. (2017). Mekânın biçimlendirilmesi, kentsel planlama ve plancı. S. S. Özdemir, Ö. B. Özdemir Sarı & N. Uzun (Der.), Kent planlama içinde (ss.95-126). İmge Kitabevi.
• Yıldırım, C., & H. Bıçakçı (2018). 6360 sayılı kanunun kır kent karşıtlığı bağlamında Çarşamba kırsalı üzerine etkileri. M. Mecek, B. Parlak & E. Atasoy (Ed.). Kent yönetiminde yeni yaklaşımlar ve etkin belediyecilik uygulamaları içinde (ss. 265-271). Nobel.
• Yılmaz, C. (2015). Samsun Şehri, T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ve Samsun Büyükşehir Belediyesi. Samsun Şehir Kimliği Çalıştayı Sonuç Kitabı, Samsun, 41-113.
• Zingat (2023). Samsun bölge raporu. 15 Mayıs 2023 tarihinde https://www.zingat.com/samsun-bolge-raporu adresinden alınmıştır.