EGE ADALARI MENŞELİ RUM ÇETELERİN BATI ANADOLU’DAKİ EŞKIYALIK VE KAÇAKÇILIK FAALİYETLERİ XIX. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDAN XX. YÜZYILIN İLK ÇEYREĞİNE

Yıl 2019, Sayı: 11, 79 - 106, 01.12.2019

Mehmet Başaran Ali Özçelik

Öz

Yunanistan’ın 1830 yılında bağımsızlığını ilan etmesinin ardından daha rahat hareket etme imkânı bulan Rum çeteler, kısa zamanda Batı Anadolu’daki eşkıyalık ve kaçakçılık faaliyetlerinin en önemli aktörlerinden biri haline gelmişlerdi. Toprakları tarıma pek de elverişli olmadığı için geçim kaynağı olarak erken dönemlerden itibaren gemiciliğe, denizciliğe ve korsanlığa yönelmiş olan Adalı Rumlar ise, söz konusu çetelerin temel insan kaynağını oluşturmuşlardı. XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, çoğunluğu Adalı Rumlardan oluşan çeteler, Sisam ile Sakız arasındaki deniz güzergâhında Türk kayıklarına ve sahil kasabalarına düzenli aralıklarla saldırılar düzenlemiş ve ciddi bir tehdit olarak anılmaya başlamışlardı. Gerek denizde gerekse karada amansız bir eşkıyalık faaliyetine girişen Adalı Rumlar; 1850-1920 yılları arasında Katırcıyani, Karabacak, Karayotoğlu Nikola, Hambrikooğlu Panayot, Nikola, Kaptan Andreya, Kaptan Aleko, Kaptan Ulaho, Kaptan Foti, Kaptan Sokrat ve Kör Mina gibi pek çok çete reisinin emrinde posta/kervan soygunu, cinayet, insan kaçırmak ve hırsızlık gibi illegal eylemler gerçekleştirmişlerdi. Aydın’ın demiryolu ile İzmir’e bağlanmasının ardından bölgede tarım ve ticaretin gelişmesiyle birlikte de gözlerini Levantenlerin servetlerine dikmişlerdi. Nitekim Whitall, Wilkinson, Forbes ve Paterson gibi ünlü ailelerden talep edilen haraç ve fidyeler sık sık resmi yazışmalara konu olmuştu. Rum çetelerin eşkıyalık dışındaki bir diğer önemli geçim kaynağı da kaçakçılık olmuştu. Batı Anadolu’nun coğrafi yapısı, özellikle adalara geçişin kolaylığı nedeniyle denizden kaçakçılığa oldukça müsaitti. Kıyıları ve yerli halkı çok iyi tanımaları hasebiyle adalardaki Rumları çetelerine dâhil eden ya da bizzat adalardan türeyen kaçakçı gruplar, XIX. yüzyıl sonlarında Sömbeki, Kalimnos, Midilli ve Sisam gibi adalar ile Kuşadası-Söke mıntıkasını bir kaçakçılık üssüne dönüştürmüşlerdi. Rum kaçakçılar; Yunanistan-Ege adaları-Batı Anadolu üçgeninde ve bazen “Hıdıviyye” gibi vapurlarla, bazen de daha küçük çapta deniz araçlarıyla; tütün, çalıntı hayvan, çam kabuğu, kereste, silah ve değerli eşya sevkiyatı yapmışlardı. Bu çalışmada; Osmanlı idarecileri tarafından “Avrupa ve adalardan mürtekip ve serseri makulesi ecnebiler” olarak nitelendirilen Rum eşkıya ve kaçakçıların, İmparatorluğun son demlerinde Batı Anadolu’da süren faaliyetleri; arşiv belgeleri, dönem gazeteleri ve ikinci elden kaynakların ışığında değerlendirilecektir. ; eşkıya takiplerinden sahil güvenlik önlemlerine, Rum firarileri gemilerinde çalıştıran Amerikalı taşımacılık şirketlerinden Reji karşıtlığının tezahürü olan tütün kaçakçılığına oldukça geniş bir perspektifte ve bölge özelinde; siyasi, iktisadi ve sosyal bir panorama ortaya konacaktır

Anahtar Kelimeler

Ege Adaları, Batı Anadolu, Eşkıyalık, Kaçakçılık, Rum çeteler

BANDITRY AND SMUGGLING ACTIVITIES OF AEGEAN ISLANDS ORIGINATED GREEK GANGS IN WESTERN ANATOLIA FROM THE SECOND HALF OF THE XIXTH CENTURY TO THE FIRST QUARTER OF THE XXTH CENTURY

Öz

Greek gangs, which gained a wider radius of action after the Greece’s declaration of independence, rapidly became one of the most important actors of the banditry and smuggling activities in western Anatolia. Greeks from the Aegean islands, who historically involved in seafaring, navigation and piracy for their livelihood because of the unsuitability of the islands for agriculture, were the main source of manpower of these gangs. By the second half of the XIXth century, gangs, mainly composed from Greeks of Aegean islands, periodically attacked to Turkish vessels on the route between Samos and Chios and to coastal towns and started to be considered as a serious threat. Between the years of 1850 - 1920, Greeks from islands ruthlessly embarked on banditry activities on land and at sea. They executed many stagecoach/caravan robbery, homicide, abduction and theft actions under many gang leaders, notably Katırcıyani, Karabacak, Karayotoğlu Nikola, Hambrikooğlu Panayot, Captain Andreia, Captain Aleko, Captain Ulaho, Captain Foti, and Kör Mina. These gangs aspired to wealth of the Levantines, who made considerable fortune with the development of agriculture and commerce in the region after the construction of İzmir-Aydın railroad. Tribute and ransom demands from famous families like Whittall, Wilkinson, Forbes and Paterson, frequently mentioned in the offical correspondances. Another source of income for the Greek gangs was smuggling. Topography of western Anatolia, especially because of conveniance of passage to the islands,was suitable for maritime trafficing. Smuggler groups, which were incorporated or composed from Greeks from islands who were familiar with the shores and native population, turned the islands of Symi, Kalymnos, Lesbos, and Samos and KuşadasıSöke zone to a smuggling base during the last decades of XIXth century. Greek smugglers transported tobacco, stolen livestock, pine bark, lumber, weapon and valuables via “Hıdıviyye” type ships and sometimes with smaller type vessels

Anahtar Kelimeler

Aegean Islands, Western Anatolia, Banditry, Smuggling, Greek gangs.

Kaynakça

• I. Arşiv Kaynakları
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı (BOA)
• BOA A. MKT. UM 105/100 (1268) 1852.
• BOA, DH-UMVM, 95-1/43, 1911.
• BOA, TFRI M. 12/1147.
• Pullukçuoğlu Yapucu, a.g.t, s. 148.
• Daha sonraları aynı kaygıların dış düşmana karşı, Balkan demiryollarının yapımında da
• önemli bir rol oynadığı görüldü. Kurmuş, a.g.e., ss. 48-49.
• BOA. DH. MU_ 7-4/ 41 no: 6 (1326) 1908
• BOA. Y.EE. 79/105, 11 Şevval 1297 (16 Eylül 1880)
• BOA., DH.İD. 75/7, BOA., DH.İD. 94/47.
• BOA., DH.MUİ. 33-2/40 lef 2, 17 Şevval 1327 (1 Kasım 1909).
• BOA., DH.MUİ. 7-4/41 lef 6, 29 Muharrem 1328 (10 Şubat 1910)
• BOA., DH.MUİ. 95-1/43, (1911).
• BOA., Y.EE., 79/105, 11 Şevval 1297 (16 Eylül 1880).
• BOA., Y.EE.KP. 38/3746.
• BOA., Y.PRK.ASK. 160/17, 2 Zilhicce 1317 (3 Nisan 1900)
• BOA., Y.PRK.ASK. 227/35, 9 Muharrem 1323 (5 Nisan 1905).
• BOA., Y.PRK.ASK. 229/ 44, 18 Rebiyülevvel 1323 (23 Mayıs 1905).
• BOA., Y.PRK.ASK. 233/8, 27 Receb 1323 (27 Eylül 1905).
• BOA.,Y.EE. 79/105 lef 1, 11 Şevval 1298 (16 Eylül 1880). II. Süreli Yayınlar
• Ahenk, 30 Haziran, 2-5 Temmuz 1911
• Ahenk, 29 Zilkade 1326 (23 Kânunuevvel 1908).
• Ahenk, “Sökede Yunan Eşkıyası”, 6 Receb 1329 (2 Temmuz 1911)
• Ahenk, “Afet Üstüne Afet”, 4 Receb 1329 (30 Haziran 1911)
• III. Araştırma ve İnceleme Eserleri
• Arıkan, Zeki “Mithat Paşa’nın Aydın Valiliği (Ağustos 1880-Mayıs 1881), Uluslararası Mithat Paşa Semineri, Edirne, 8-10 Mayıs 1984, Bildiriler ve Tartışmalar, 1986.
• Atilla, Nedim, İzmir Demiryolları, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı Yayınları, İzmir, 2002.
• Berkes, Niyazi, Türkiye İktisat Tarihi, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1969.
• Blaisdell, Donald C., Osmanlı İmparatorluğunda Avrupa Mali Denetimi ve Düyun-ı Umumiye, İstanbul, 1979.
• Dığıroğlu, Filiz, Trabzon Reji İdaresi, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi Yayınları, İstanbul, 2007.
• Goffman, Daniel, “İzmir: Köyden Kolonyal Liman Kentine”, Doğu ile Batı Arasında Osmanlı Kenti: Halep, İzmir ve İstanbul, İstanbul, 2003.
• Goffman, Daniel, Levanten Dünya ve İzmir, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1995.
• Güneş, Günver, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Aydın’da İktisadi ve Ticari Yaşam: Aydın Ticaret Odasının Faaliyetleri”, Uluslararası Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Sempozyumu Bildiri Kitabı, (Ed. Bayram Kodaman vd.), Süleyman Demirel Üniversitesi Basımevi, Isparta, 2008.
• Kasaba, Reşad, “İzmir”, Doğu Akdeniz’de Liman Kentleri (1800-1914), (Ed. Çağlar Keyder, Y. Eyüp Özveren, Donald Quataert), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1993.
• Kazgan, Haydar, “Düyun-ı Umumiye”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 3, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985.
• Koloğlu, Orhan, Ne Kızıl Sultan Ne Ulu Hakan: Abdülhamit Gerçeği, Gür Yayınları, İstanbul, 1987.
• Kurmuş, Orhan, Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi, Savaş Yayınları, Ankara, 1982.
• Martal, Abdullah, Değişim Sürecinde İzmir’de Sanayileşme (19. Yüzyıl), Dokuz Eylül Yayınları, İzmir, 1999.
• Martal, Abdullah, Değişim Sürecinde İzmir'de Sanayileşme (19.Yüzyıl), Dokuz Eylül Yayınları, İzmir, 1999.
• Mithat Paşa, Midhat Paşa’nın Hatıraları 1: Hayatım İbret Olsun (Tabsıra-i İbret) (Haz. Osman Selim Kocahanoğlu), 1. Cilt, İstanbul, 1997.
• Nirun, Nihat, “Sosyal Yapı ve Suça Yöneliş Olayı”, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Felsefe Bölümü Dergisi, Cilt 5, 1967.
• Olcay Pullukçuoğlu Yapucu, Modernleşme Sürecinde Bir Sancak Aydın, Kitap Yayınevi 2008.
• Ortaylı, İlber, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul: Hil Yayınevi, 1987.
• Özgün, Cihan, “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Yabancı Sermayeye Tepki: Aydın Sancağı Üzerine Bazı Tespitler”, Tarih Okulu, Sayı 4, Yaz 2009.
• Öztop, Fatih “Suç Cetvellerine Göre Osmanlı Devleti’nde ‘Adam Öldürme’ Suçu: Aydın Vilayeti Örneği (1908-1916)”, Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl 2, Sayı 3, Haziran 2015.
• Pamuk, Şevket, “Osmanlı Ekonomisi ve Dünya Kapitalizmine Açılış”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C. 3, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985.
• Pullukçuoğlu Yapucu, Olcay, Aydın Sancağı 1845-1914 (Sosyal, Ekonomik, İdari, Kültürel Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir, 2006. Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
• Salih Zeki, Türkiye’de Tütün, Ziraat, Sınaat ve Ticareti, İstanbul, Cumhuriyet Matbaası, 1928.
• Sayar, Nihat, Türkiye İmparatorluk Dönemi Mali Olayları, İstanbul, 1977.
• Tahsin Paşa, Abdülhamid: Yıldız Hatıraları, İstanbul: Muallim Ahmed Halit Kitaphanesi, 1931.
• Tekin, Saadet, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Nazilli, Dokuz Eylül Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir, 1997.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Midhat ve Rüştü Paşaların Tevkiflerine Dair Vesikalar, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1987.
• Uzuntepe, Gülçin, Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Demiryolu: İzmir-Aydın, Kasaba (Turgutlu) 1856-1897, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir, 2000.
• Varlık, Bülent, 19. Yüzyılda Emperyalizmin Batı Anadolu’da Yayılması, Ankara: Tüm İktisatçılar Birliği Yayınlar, 1976.
• Yetkin, Sabri, Batı Anadolu’daki Eşkıyalık Olaylarının Yapısal Bir İncelemesi (19. Yüzyılın Son Çeyreğinden Balkan Savaşına), Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir, 1995.
• Yetkin, Sabri, Ege’de Eşkıyalar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1996.