Olasılık: Janus Yüzlülüğün Eski ve Yeni Görünümleri

Yıl 2019, Cilt: 4 Sayı: 1, 81 - 92, 01.03.2019

Adil Korkmaz Ayşenur Avar

https://doi.org/10.21733/ibad.505184

Öz

ÖZ

Olasılık,
bir yüzüyle geçmişe, öbür yüzüyle geleceğe bakan Roma tanrısı Janus’a
benzetilir. Bu benzetmenin nedeni olasılığın bir yandan nesnel, öbür yandan öznel
gerçekliğe ilişkin ölçü olmasıdır. Janus yüzlü olasılık tamlaması bu benzetmeyi
anlatır. Söz konusu tamlama 1654-1837 döneminde yaşayan filozoflarca ya da
matematikçilerce kabul edilebilir; çünkü o dönemdeki olasılık kavramı iki
gerçekliğe ilişkin ölçü olma özelliğini sergiler. Ancak 1837-1843 döneminde olasılığın
ikiye bölünmesinden sonra durum değişir. Olasılık, anılan dönemin bitiminden sonra
gerek «Gerçek olasılık öznel olasılıktır» diyenlerce olsun, gerekse «Gerçek olasılık
nesnel olasılıktır» diyenlerce olsun yalnızca tek bir gerçekliğe ilişkin ölçü
olarak değerlendirilir. İki gerçekliğe ilişkin değil... Olasılıklardan birini onayıp
öbürünü yadsıyan bu tutum 1843’ten 1945’e dek sürer. 1945 yılı ile başlayan yeni
dönemde Viyana Çevresi’nin merkezindeki düşünür olan Rudolf Carnap’tan farklı
bir ses işitilir. Ona göre iki olasılık vardır ve bilim açısından bunların
ikisi de yararlıdır. Bu nedenle iki olasılıktan birinin utkusunu sağlamak
gerekmez; gerekli olan, bu iki olasılık arasındaki işbirliğidir. İşbirliği
önerisinin ilk uygulamalarından birini Rudolf Carnap’ın öğrencisi Carl Gustav
Hempel bilimsel açıklama ve öngörme etkinliklerini betimlerken yapar. Sonra onu
Wesley C. Salmon ve başkaları izler. Bütün bunlardan sonra ise olasılık artık
yeniden Janus yüzlü olur. Ancak şunu söylemek gerekir ki Janus yüzlülüğün eski
ve yeni görünümleri artık aynı değildir. Bu çalışma söz konusu durumu
sergilemeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Janus Yüzlü Olasılık, Öznel Olasılık, Nesnel Olasılık, Açıklama, Öngörme

Probability: The Old and New Aspects of Janus-Facedness

Öz

ABSTRACT

Probability is likened to Roman god Janus whose one face is looking to the past and another is looking to the future. The reason of this analogy is that probability, on one hand, is a measure related to objective reality and on the other hand it is a measure related to subjective reality. The phrase of Janus-faced probability expresses this analogy. The referred phrase can be accepted for the period of 1654-1837 by the philosophers and mathematicians living in that period; because in that period the concept of probability exhibit the property being a double measure related two realities. This state, however, changes after probability is divided into two during the period of 1837-1843. After the end of the mentioned period, the concept of probability is considered as a measure related to only one reality by both people who think «Real probability is subjective probability» and those who think «Real probability is objective probability». Not a measure related to double realities. Attitude towards approving one type of probability and denying the other type continues until the year 1945. A different idea rises from Rudolf Carnap who is the central thinker of the Vienna Circle. According to him, there are two probabilities and both of them are useful from the point of science. It is because there is no need for one to win over another. What is necessary is cooperation between these two probabilities. One of the first applications of cooperation is done by Rudolf Carnap’s student, Carl Gustav Hempel, while delineating scientific explanation and prediction activities. Wesley C. Salmon and others follow him. After all these, probability once again has become Janus-faced. It should be noted that, however, the old and new aspects of Janus-facedness are not the same anymore. This study aims to exhibit the mentioned situation.

Anahtar Kelimeler

Janus-Faced Probability, Subjective Probability, Objective Probability, Explanation

Kaynakça

• Arntzenius, F-Hall, N. (2003). On What We Know About Chance. British Journal of Philosophical Science, 54(2), 171-179.
• Carnap, R. (1945). The Two Concepts of Probability. Philosophy and Phenomenological Research, 5(4), 513-532.
• Chaitin, G. (1975). Randomness and Mathematical Proof. Scientific American, 232, 47-52.
• Cooper, N. (1965). The Concept of Probability. The British Journal for the Philosophy of Science, 16(63), 226-238.
• Çalışkan, M. A. (2018). Rastlantı. Küre Yayınları: İstanbul.
• Daston, L. (1994). How Probabilities Came to Be Objective and Subjective. Historia Mathematica, 21: 330-344.
• Eagle, A. (2005). Randomness is Unpredictability. The British Journal for the Philosophy of Science, 56(4), 749-790.
• Fiş, R. (1995). Ben de Halimce Bedreddinem (Çeviren Mazlum Beyhan, Yön Yayıncılık: İstanbul).
• Galavotti, M. C. (2005). Philosophical Introduction of Probability (CSLI Publications: Stanford/California).
• Gillies, D. (2000). Philosophical Theories of Probability (Routledge: London and New York).
• Hacking, I. (1991). The Emergence of Probability (Cambridge University Press: Cambridge).
• Hempel, C. G. (1965). Aspects of Scientific Explanation and Other Essays in the Philosophy of Science. Collier-Macmillan: Toronto.
• Hempel, C. G.-Oppenheim, P. (1948). Studies in the Logic of Explanation. Philosophy of Science, 15(2), 135-175.
• Herakleitos (2003). Kırık Taşlar (Bütün Parçalar) (Çeviren Alova, Bordo Siyah: İstanbul).
• Herakleitos (2005). Fragmanlar (Çeviren Cengiz Çakmak). Kabalcı Yayınevi: İstanbul.
• Hume, D. (2017). İnsanın Anlama Yetisi Üzerine Bir Soruşturma (Çeviren Ferit Burak Aydar, İş Bankası Kültür Yayınları: İstanbul).
• Humphreys, P. (1985). Why Propensities Cannot be Probabilities? The Philosophical Review, 94(4), 557-570.
• Kitcher, P.-Salmon, W. C. (1989). Scientific Explanation (University of Minnesota Press: Minneapolis).
• Kolmogorov, A. N.-Uspensky, V. A. (1988). Algorithms and Randomness. SIAM Theory of Probability and Applications, 32, 3.
• Kyburg, H. E. (1972). Randomness. Proceedings of the Biennial Meeting of the Philosophy of Science Association, 1972, 137-149.
• Laplace, M. de P. S. (2012). A Philosophical Essay on Probabilities (John Wiley and Sons: London).
• Levi, I. (1969). Are Statistical Hypotheses Covering Laws? Synthese, 20(3), 297-307.
• Lewis, D. (1980). A Subjectivist’s Guide to Objective Chance (R. C. Jeffrey, Studies in Inductive Logic and Probability II içinde, University of California Press: Berkeley), 263-293.
• Maher, P. (2010). Bayesian Probability. Synthese, 172(1): 119-127.
• Mittelstaedt, P. ve Weingartner, P. A. (2005). Laws of Nature (Springer-Verlag: Berlin).
• Nagel, E. (2013). Bilimin Yapısı (Çeviren Aziz Yardımlı, İdea Yayınları: İstanbul).
• Poincaré, H. (1912). Chance. The Monist, 22(1), 31-52.
• Popper, K. R. (1959). The Propensity Interpretation of Probability. The British Journal for the Philosophy of Science, 10: 37: 25-42.
• Ruelle, D. (1995). Rastlantı ve Kaos (Çeviren Deniz Yurtören, Tübitak Yayınları: Ankara).
• Salmon, W. C. (1989). Four Decades of Scientific Explanation. University of Pittsburg Press: Pittsburg.
• Savage, L. J. (1951). The Theory of Statistical Decision. Journal of the American Statistical Association, 46(253), 55-67.
• Strevens, M. (1995). A Closer Look at the “New Principle”. The British Journal for the Philosophy of Science, 46: 545-561.
• Strevens, M. (1999). Objective Probability as a Guide to the World. Philosophical Studies, 95(3), 243-275.
• Tağman, S. E. (2014). Bir Söylem Kümesi Olarak Açıklamanın Yöntembilimsel ve Tarihsel Temelleri Üzerine Bir Araştırma (Yayınlanmış Doktora Tezi, Tez Danışmanı, Hüseyin Gazi Topdemir, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Anabilim Dalı Bilim Tarihi).
• Thau, M. (1994). Undermining and Admissibility. Mind, 103, 491-505.
• Zabell, S. L. (2011). The Subjective and the Objective. Handbook of Philosophy of Statistics, 7, 1149-1174.