GÖZETİM VE DENETİM ARACI OLARAK DİJİTAL REKLAMCILIK: GOOGLE, META VE TİKTOK ÖRNEKLERİ

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 3, 281 - 301, 28.09.2025

Elif Gülşah Arıcı

Öz

Dijital reklamcılık endüstrisi, günümüz iletişim ekosisteminde bireylerin davranışlarını izleme ve yönlendirme kapasitesiyle devasa bir gözetim ve toplumsal denetim aracı olarak ortaya çıkmıştır. Bu çalışma, dijital reklamcılığı ekonomik bir faaliyet olarak ele alındığı gibi kullanıcı davranışlarını takip eden ve yönlendiren, bu şekilde toplumsal denetimi de etkisi altında tutan çok katmanlı bir gözetimsel yapı olarak değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Çalışmanın temel amacı, dijital reklamcılık pratiklerinin çağdaş gözetim modelleriyle nasıl etkileşimli olduğunu, bu bağlamda bu ilişkinin bireylerin mahremiyet algılarını nasıl yönettiğini ve sosyal davranış kalıplarına nasıl etki ettiğini kuramsal yaklaşımlar ve güncel örneklerle ortaya koymaktır.
Araştırmada Panoptikon, Sinoptikon, Omniptikon, Gözetleyici Düzenek ve Gözetim Kapitalizmi kavramsal çerçeveleri temel olarak ele alınmıştır. Yöntem olarak ise nitel kuramsal analiz benimsenmiştir. Michel Foucault, Thomas Mathiesen, Kevin Haggerty & Richard V. Ericson ve Shoshana Zuboff’un kuramsal katkıları ile Google, Meta ve Tik Tok platformları örnek olay incelemesi yöntemiyle analiz edilmiştir. İlgili platformlara dair güncel akademik literatürler, raporlar ve güvenilir haber kaynaklarından elde edilen içerikler, betimsel analiz tekniğiyle değerlendirilmiştir.
Bulgular, dijital reklam platformlarının kullanıcıların çevrimiçi faaliyetlerini takibe alarak onlar hakkında detaylı bir profil oluşturmasıyla reklam hedefleme, içeriklerini yönlendirme ve toplumsal normları yönetme amacıyla kullandıkları gösterilmiştir. Özellikle Tik Tok örneği ile algoritmik içerik akışlarının nasıl manipülasyon aracı olarak kullanıldığı, bağımlılık oluşturmak için nasıl bir yol izlendiği, siyasi tercihlere yön vermek için içerik profillerinin amacının dışında hizmet verdiği ve mahremiyet ihlalleri konuları ön plana çıkmaktadır.
Dijital reklamcılığın gözetim modelleriyle iç içe bir yapıda olduğu ve bu durumun ekonomik ve toplumsal bir gözetim ve denetim mekanizmasına dönüştüğü tespit edilmiştir. Bu durum, daha şeffaf ve hesap verebilir bir dijital düzenleme ihtiyacını gündeme getirmektedir.

Anahtar Kelimeler

dijital reklamcılık , gözetim kapitalizmi , Panoptikon , Omniptikon , Toplumsal Denetim.

Kaynakça

• Ball, K., & Webster, F. (Eds.). (2003). The intensification of surveillance. Pluto Press.
• Cadwalladr, C., & Graham-Harrison, E. (2018, March 17). Revealed: 50 million Facebook profiles harvested for Cambridge Analytica in major data breach. The Guardian. https://www.theguardian.com/news/2018/mar/17/cambridge-analyti-ca-facebook-influence-us-election
• Capobianco, M. (2024, June 12). Google Ads vs. Facebook Ads | Where to invest your budget. ROK Financial. https://www.rok.biz/blog/google-ads-vs-facebo-ok-ads-where-to-invest-your-budget/
• Chayko, M. (2018). Süper bağlantılı: İnternet, dijital medya, tekno-sosyal hayat. Der Yayınları.
• Clearcode. (2024). The history of advertising technology. AdTech Book by Clear-code. https://adtechbook.clearcode.cc/history-advertising-technology/
• Cohen, L. (2024, September 26). FTC report confirms: Commercial surveillance is out of control. Electronic Frontier Foundation. https://www.eff.org
• Çağatay, N. B., & Güven, A. (2024). Gözetim kapitalizminin yeni yerel yönetimleri. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 79(2), 251–280.
• Çakır, M. (2014). Görsel kültür ve küresel kitle kültürü. Ütopya Yayınevi.
• Dalgalıdere, S., & Kılıç, E. (2015). Büyük veri ve mahremiyet sorununa eleştirel bir bakış. In R. Çelik & S. Dalgalıdere (Eds.), Yeni ve geleneksel medya okumaları (ss. 201–219). İskenderiye.
• Deleuze, G. (2001). Denetim toplumları konusunda bir ek (U. Baker, Çev.). Birikim Dergisi, 142–143, 23–26. https://birikimdergisi.com/dergiler/birikim/1/sayi-142-143-subat-mart-2001/2334/denetim-toplumlari-konusunda-bir-ek/4382
• Demir Demiralp, F., & Tosun, N. Z. (2025). Çevrimiçi davranışsal reklama yönelik tutumun tüketici sinizmine etkisinde gözetim algısının aracılık rolü. Akdeniz İletişim, 48, 320–349.
• Dey, M., & Christy, A. (2025, March 3). UK probes TikTok, Reddit over children’s personal data practices. Reuters. https://www.reuters.com/world/uk/uk-la-unches-investigation-into-tiktok-reddit-over-childrens-personal-data-practi-ces-2025-03-03/
• Dingil, A. E., & Çam, A. (2019). Yeni medyada panoptikon, süperpanoptikon ve sinoptikon tartışmaları. In İletişim çalışmaları II (pp. 13–26).
• Doğan, E. (2021). Omniptikon sürecinde sosyal medyada toplumsal cinsiyet: Instagram örneği. Ege Üniversitesi İletişim Fakültesi Yeni Düşünceler Hakemli E-Dergisi, 15, 96–108.
• Duman, K., & Çelik, M. (2024, August). Gözetim kapitalizmi ve platformlar çağında gazetecilik. In A. Temelli Coşgun & İ. Eken (Eds.), Medya, iletişim ve toplum: Gözetim kapitalizmi, meta fetişizmi, femvertising, dijital etik, yapay zekâ, binge watching, sanal gerçeklik, metalaşan veri, görsel gizlilik (pp. 183–200). Çizgi Yayınevi.
• Finkelstein, S. (2009, March 25). Google’s surveillance is taking us further down the road to hell. The Guardian. https://www.theguardian.com/technology/2009/mar/26/seth-finkelstein-google-advertising
• Firstonline. (2021, December 5). Come capire e fermare il capitalismo di sorveglianza. FIRSTonline. https://www.firstonline.info/come-capire-e-fermare-il-capi-talismo-di-sorveglianza/
• Foucault, M. (1992). Hapishanenin doğuşu: Disiplin ve ceza (M. A. Kılıçbay, Çev.). İmge Kitabevi.
• GeeksforGeeks. (2025). Digital advertising: Meaning, working, types, andchallenges. GeeksforGeeks. https://www.geeksforgeeks.org/marketing/digital-adver-tising-meaning-working-types-and-challenges
• Haggerty, K. D., & Ericson, R. V. (2000). The surveillant assemblage. British Journal of Sociology, 51(4), 605–622.
• Hu, K. (2025, July 9). Exclusive: TikTok prepares U.S. app with its own algo-rithm and user data. Reuters. https://www.reuters.com/world/china/tiktok-prepa-res-us-app-with-its-own-algorithm-user-data-2025-07-09/
• İbrahim, H., Jang, H. D., Aldahoul, N., Kaufman, A. R., Rahwan, T., & Zaki, Y. (2025). TikTok’s recommendations skewed towards Republican content during the 2024 U.S. presidential race (arXiv:2501.17831). arXiv. https://arxiv.org/ abs/2501.17831
• Mathiesen, T. (1997). The viewer society: Michel Foucault’s “Panopticon” revisited. Theoretical Criminology, 1(2), 215–234.
• Naughton, J. (2019, January 20). ‘The goal is to automate us’: Welcome to the age of surveillance capitalism. The
• Guardian. https://www.theguardian.com/commentisfree/2019/jan/20/shoshana-zuboff-age-of-surveillance-capitalism-go-ogle-facebook
• Naughton, J. (2019b, February). “Hedefleri bizi makineleştirmek”: Gözetim kapitalizmi çağına hoş geldiniz. Optimist Newsletter, 3–8. https://optimistkitapblog.files.wordpress.com/2019/02/optimist_bulten_subat_2019.pdf
• Naughton, J. (2022, June 25). How TikTok is turning a generation of video addicts into a data goldmine. The
• Guardian. https://www.theguardian.com/com-mentisfree/2022/jun/25/how-tiktok-is-turning-a-generation-of-video-addicts-in-to-a-data-goldmine
• Okmeydan, S. B. (2017). Postmodern kültürde gözetim toplumunun dönüşümü: ‘Panoptikon’dan ‘Sinoptikon’ ve ‘Omniptikon’a. Online Academic Journal of Information Technology, 8(30), 45–69.
• Orwell, G. (2016). 1984 (C. Üster, Çev.). Can Yayınları. (Orijinal eser 1949’da yayımlandı)
• Özdel, G. (2012). Foucault bağlamında iktidarın görünmezliği ve ‘Panoptikon’ ile ‘İktidarın gözü’ göstergeleri. The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication, 2(1), 22–29.
• Öztürk, S. (2013). Filmlerle görünürlüğün dönüşümü: Panoptikon, süperpanoptikon, sinoptikon. İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi, 36.
• Peters, S. (2021). Surveillance capitalism: How targeted ads solidify the gender binary. Systemic Justice Journal: Critical Corporate Theory Collection.
• Refika, A. (2025). Dijital panoptikonun etkisinde bir bağımlılık olarak kendini sergileme kültürü. Kritik İletişim Çalışmaları Dergisi, 7(1), 152–181.
• ROK.biz. (2024, June 12). Google Ads vs. Facebook Ads | Where to invest your budget. ROK Blog. https://www.rok.biz/google-ads-vs-facebook-ads-whe-re-to-invest-your-budget/I
• Utma, S. (2023). Gözetim kavramı ve sosyal medyada gözetimin içselleştirilmesi. Journal of Social, Humanities and Administrative Sciences, 9(61), 2276–2283.
• Uzak, E. (2022). Panoptikondan omniptikona: Yeni medya ile dönüşen panoptikonun filmlerdeki yansıması. Universal Journal of History and Culture, 4(2), 104–129.
• Zuboff, S. (2019). The age of surveillance capitalism: The fight for a human future at the new frontier of power. PublicAffairs.