Alevilik Üzerine Bir Saha Çalışması: Muş İli Varto Örneği

Yıl 2020, Cilt: 4 Sayı: 1, 12 - 22, 28.05.2020

Adem Palabıyık , Ali Rıza Savaş

https://doi.org/10.33709/ictimaiyat.641212

Öz

Giriş: Alevilik
konusu, ülkemizin gündeminde uzun süredir yaralamaktadır, sosyal meseleler,
siyasal meseleler yahut başka toplumsal konularda dahi Alevilik ön planda
utulmuş yahut tutulmaya çalışılmıştır. Din üzerinden yapılan vurgularla
birlikte Alevilik belirli siyasal amaçlar için de kendisi ile alakalı olamayan
muhtevalara dahil edilmiş ve toplumun belki de en zayıf olduğu alanlarda farklı
perspektiflerde değerlendirilmiştir. Aleviliğin bu akışkan süreci, özellikle
Türkiye toplumunda farklı algıların oluşmasına sebep olmuş ve belirli
dönemlerde önemli problemler yaşanmıştır. Alevilik konusu ile alakalı yanlış
anlamalar ve Sünni kavramı ile yapılan gereksiz karşılaştırmalar, Aleviliğin
ülkemizde de farklı anlamlarda anlaşılmasına sebep olmuştur. Toplumsal bir olgu
olarak Aleviliğin varlığı, ülkemiz için her açıdan önemli bir zenginlik kaynağı
iken çeşitli negatif durumlardan dolayı farklı yakıştırmaların yapılması
meselesinin farklı boyutlara ulaşmasına sebep olmuştur. Aleviliğin siyasal
sürece dahil edilmeye çalışılması, bazı siyasal partilerin Alevilik üzerinden
çeşitli vurgulamalar yapmaya çalışması, Alevilik kavramının daha sorunlu hale
gelmesine sebep olmuştur. Aleviliğin sürekli olarak bir tarafa ait ettirilme
çabası zaman zaman alevi vatandaşları da rahatsız etmiş ve Aleviliğin barış,
insanlık ve kucaklayıcılık vurguların öne çıkarmak için çaba harcanmaya
çalışılmıştır. Aleviliğin kültürel kodlarından önemli bir simge olan saz ve
söylenen türkülerin sözleri, Aleviliği daha anlaşılır hale getirmiştir.
Alevilik, özellikle bu süreçten sonra ülkemizin birçok bölgesinde benimsenmiş
ve Alevilik üzerinden oluşturulmaya çalışılan olumsuz tablo yavaş yavaş
değişmiştir. Değişen bu tablo sonucunda özellikle Alevilik kendisini belirli
kodlar üzerinden yeniden inşa etmiştir. Alevilik, süreç içinde sahip olduğu
birleştiricilik kodu üzerinden kendisini yeniden tanımlaması ve inşa etmesi,
Aleviliğin belirli konularda kült haline gelmesine sebep olmuştur. Gelenekleri,
söylemleri ve tutumları ile Alevilik, kendisine toplumsal açıdan ciddi ve
vazgeçilemez bir karşılık bulmuştur. 

Gereç ve Yöntemler: Varto
ile alakalı yaptığımız saha çalışmasında yöntem olarak Nitel yöntem tercih
edilmiştir. Nicel olarak fazla sayıya ulaşmada yaşanabilecek problemler gözden
geçirilmiş ve risk alınmamıştır. Nitel yöntem ile alakalı bazen tek bir kişiye
dahi ulaşılabilirken nicel yöntemde daha genelleyici olduğu böyle bir şans
vermemektedir (Strauss & Corbin, 2014; Patton, 2005). Nitel yöntem sayesinde görüşmecilerle daha samimi bir
ortam sağlanmıştır. Evren olarak Muş’un Varto ilçe merkezinde ikamet eden on
kişi seçilmiştir. Örneklem olarak ise bu evren içinden amaçlı ve kartopu veya
zincirleme örnekleme çeşitleri ile seçilmiş 4 erkek 6’da kadın seçilmiştir.
Böylece yüzyüze görüşme bize sorularımız ile alakalı gerekli esnekliği
sağlamıştır (Ekiz, 2009: 127-128; Büyüköztürk ve diğerleri, 2010: 161).
Bu iki tür örneklem çeşidini kullanılmasının sebebi ise içerik açısından
taşıdığı niteliklerdir. Özellikle amaçlı örneklem bize tabaka şansı da
sunmaktadır. Daha önce belirli olan tabaka üzerine yapılacak çalışma için
amaçlı örneklem bu tabaka içine ulaşma şansımızı kolaylaştırmaktadır (Kerlinger
& Lee, 1999). Yine amaçlı örneklem modelinde zengin veri elde etme imkanı
da bulunmaktadır (Flick, 2014). Kartopu örnekleme modeli ise özellikle kritik
durumlarda sorunların çözümü için kullanılabilir, yani örnekleme ulaşamama durumunda
çeşitli öneriler sayesinde örneklem sayısı büyüyebilmektedir (Creswell, 2013).
Ulaşılacak anahtar kişiler çalışmanın alanını genişletebilir ve görünür olan
kişilere ulaşma şansı oluşabilir (Denzin & Lincoln, 2008; Bernard[1],
2011). Varto’ya yaptığımız çalışma ile alakalı olarak da bu tür bir yöntem
izlenmiştir. Ulaşılan anahtar kişiler dedeler ve Alevi toplumu içinde saygın
olan kişilerdir. Böylece tahmin edemediğimiz riskler ortadan kalkarak, bu
kişiler aracılığı ile örnekleme dahil edilecek diğer bireylere de ulaşılmıştır.
Örneklem yöntemleri ile seçilen bireylerin yaş aralığı
(66-22) yaş aralığı içerisinde değişmektedir. Çalışmaya katılanlardan 4 tanesi erkek
6 tanesi ise kadındır. Ekonomik durumları 1000TL ile 4000 TL arasında
değişmektedir. Gelir düzeylerinin 4000 TL civarında olmasının temel nedeni
Varto halkının genellikle yurt dışı ile ilişkili olmasından kaynaklandığını
ifade etmeliyiz. Varto’da ikamet eden her aileden en az bir birey yurt dışında
yaşamaktadır. Çalışmaya katılanlardan 6’sı evli olup 4’ü bekârdır. Çocuk sayısı
(1-3) arasında değişmektedir. Çalışmanın temel hipotezleri sorular şeklinde
ifade edilmiş ve kişiler alfabetik olarak kodlanmıştır. Sorulara verilen
cevaplar ise bulguları ortaya koyacak ve böylece nitel yöntem ile başlamış olan
çalışmanın veriler sosyolojik bir dil ile analiz edilecektir.

---

[1] Russel Bernard bu tür ifadelerin
daha çok antropolojik çalışmalarda kullanılabileceğini ifade etmiştir.

Sonuç: Alevilik
kavramına bakıldığı takdirde, geçmişten günümüze çeşitli sorunların yaşandığı,
bazı sorunların hala devam ettiği ve bu sorunların çözülmesi için siyasal
alandan beklentilerinin olduğunu ifade edebiliriz. Aleviliğin algılanış
biçimine dair oluşmuş sorunlara dair öneriler ise genellikle Aleviliğin bir din
olmadığı noktasında uzlaşı sağlamaktadır. Aleviliğin, Türkiye’nin siyasal seyir
sürecinde karşılaştıkları problemleri çözme biçimi olarak belirli iktidarlara
yakınlaşıp belirli iktidarlara da uzak durarak çözümlediği de ortadadır. Bu
tutumlar Alevilerin tercihlerinden ziyade siyasal iktidarların önerilerine göre
şekillenmiştir. Çeşitli dönemlerde yaşanılan toplumsal olaylar (Sivas ve Madımak
katliamı, vb.) Alevilik ile Sünnilik arasındaki mesafeyi açmıştır. Sünnilere
mal edilen bu olumsuz süreçler, Aleviler içinde ciddi kırılmalara yol açmıştır.
Hâlbuki Sünnilik tarihinde asla bu tür olaylar mevcut değildir. Muş-Varto
ilçesinde Alevilerle yaptığımız görüşmede en çok dile getirdikleri en önemli
başlıklardan İlki Cem evlerinin ibadet yeri olarak görülmesi, bir diğeri ise
eğitim sisteminde Alevilik dersinin okullarda verilmesidir fakat bu dersin
belirli öğretmenlerin veya dede diye tabir ettikleri kişinin/kişilerin
vermesinden yana beyanları olmuştur.  

Kaynakça: Akkır, Ramazan (2014) “Siyasal Bir
Mesele Olarak Alevilik”, Geçmişten Günümüze Alevilik 1.Uluslar Arası
Sempozyumu, Sempozyum Dizisi 6, Bingöl Üniversitesi Yayınları-6, ss, 605-615.

Aktay, Y. (2006) Türk Dininin
sosyolojik İmkanı: İslam Protestanlığı ve Alevilik, İletişim Yayınları.
İstanbul.

Aktay, Yasin (2007) “Sosyo-Kültürel
ve Politik Yönleriyle Alevilik Üzerine Notlar”, Milel ve Nihal-İnanç, Kültür ve
Mitoloji Araştırmaları Dergisi, Cilt 4, sayı:1, ss, 57-76.

Arslanoğlu, İbrahim (2001)
“Alevilik’te Temel İnanç Unsurları Ve Pratikler”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş
Velî Araştırma Dergisi, ss, 33-134.

Aytaş, Gıyasettin (2010) “Alevilik
Kavramı Etrafında Bazı Tespit Ve Değerlendirmeler”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş
Veli Araştırma Dergisi  / 56, ss, 17-28.

Bayatlı, Necdet Yaşar (2010) “Irak’ta
Kakailik Ve Bir Kakai Türkmen Şairi Hicri Dede”, Uluslararası Sosyal
Araştırmalar Dergisi: ss, 69-80.

Bernard, H. R. (2011). Research Methods in Anthropology:
Qualitative And Quantitative Approaches. New York: Rowman Altamira.

Büyüköztürk, ġ., Kılıç, Ç. E.,,
Erkan, A.Ö., Karadeniz, ġ. ve Demirel, F. (2010). Bilimsel Araştırma
Yöntemleri. 5. Baskı. Ankara: Pegem Akademi.

Cengil, Muhammer (2003) “Cem Ayinin
Fert ve Toplum Üzerindeki Etkileri”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi,
sayı:3, ss, 127-141.

Coşkun, N. Ç. (2014) “Anadolu
Alevilerinde Cemler ve Bu Cemlerin Sosyokültürel Hayattaki İşlevleri”, Uluslararası
Kıbrıs Üniversitesi Folklor/Edebiyat Dergisi, Cilt: 20, Sayı: 78, ss:
9-28.

Creswell, J. W. (2013). Research Design:
Qualitative, Quantitative, And Mixed Methods Approaches. New York: Sage.

Çelik, Hasan-Balcı, Serkan (2016)
“Alevî-Kızılbaş-Bektaşi Buyruklarından Hareketle ve Genel Ahlak İlkelerine Göre
Talip, Rehber, Pir ve İliş Mürşid ilişkileri”, İnönü Üniversitesi Uluslararası
Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 5, Sayı:2, ss, 123-140.

Denzin, N. K. & Lincoln, Y. S. (2008). The
Landscape Of Qualitative Research, New York: Sage.

Doğan, Hüseyin (2013) “Muş-Varto
Alevilerinde Dini İnanç ve Sosyal Hayat”, Geçmişten Günümüze Alevilik
1.Uluslararası Sempozyumu, Bingöl Üniversitesi Yayınları, ss, 94-121.

Ecevitoğlu, P. (2011) “Aleviliği
Tanımlamanın Dayanılmaz Siyasal Cazibesi”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi,
Cilt: 66, No: 3, ss, 137-156.

Ekiz, D. (2009). Bilimsel Araştırma
Yöntemleri, Anı Yayıncılık: Ankara.

Elçi, Armağan (1999) “Semah
Geleneğinin Uygulanması”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma Dergisi,
sayı:12, ss, 171-183.

Flick, U. (2014). An Introduction To Qualitative
Research. New York: Sage.

Gezik, E. (2012) Dinsel, Etnik ve Politik Sorunlar
Bağlamında Alevi Kürtler, İletişim Yayınları: İstanbul.

Gölbaşı, Haydar-Mazlum, Ahmet (2010) “Çatışma
Odağında Alevi-Sünni İlişkileri ve “Öteki” Algısı”, Uluslararası İnsan
Bilimleri Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 2, ss, 320-345.

Gürsoy, Şahin-Kılıç, Recep (2009)
“Türkiye Aleviliği” ,Nobel Akademik Yayıncılık.

Kaptan, Remzi (2014) “Alevi İnançlı
Kadın ve Aile”.

Kerlinger, F. N. & Lee, H. B. (1999).
Foundations Of Behavioral Research. New York: Harcourt College Publishers.

Kutluay, Hakan (2016) “Bektaşilik
Nedir?”, web: https://www.makaleler.com/bektasilik-nedir,
erişim: 21.08.2019.

Massicard, E. (2007) Türkiye’den
Avrupa’ya Alevi Hareketinin Siyasallaşması, çev: Ali Berkay, İletişim
Yayınları. İstanbul.

Okan, N. (2014) Alevilikte Kadın
Erkek Eşitliği Söylemine Eleştirel Bir Yaklaşım”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya
Fakültesi Antropoloji Dergisi, Sayı: 28, ss: 27-40.

Öz, B. (1994) Kurtuluş Savaşı’nda Alevi  Bektaşiler,
Ant Yayınları: İstanbul.

Özcan,
Hüseyin (2017) “Sosyo-Kültürel Boyutlarıyla Alevilik”, Tarihi, Kültürel,
Folklorik ve Aktüel Boyutlarıyla Alevilik-Abant Platform, ss, 1-13.

Özgür, Bekir (2014) “Anadolu’da
Parlayan Işık Alevilik”, El yayınları.

Patton, M. Q. (2005). Qualitative Research. New
York: John Wiley & Sons, Ltd

Pehlivan, B
(1993) Aleviler ve Diyanet, Pencere Yayınları: İstanbul.

Strauss, A. & Corbin, J. (2014). Basics Of
Qualitative Research Techniques. New York: Sage Publications.

Subaşı, Necdet (2010) “Alevi
modernleşmesi”, İstanbul, Timaş Yayınları.

Şener, Cemal (2002) “Alevilerin Etnik
Kimliği-Aleviler Kürt Mü? Türk Mü?”, Etik Yayınları.

Türkdoğan, Doğan (2004) “Alevi İslam
İnancı İçerisinde Hz. Hızır”, Hacı Bektaş Veli /29, ss, 19-29.

Üçer, C. (2005) “Geleneksel
Alevîlikte İbadet Hayatı ve Alevîlerin Temel İslâmî İbadetlere Yaklaşımları”, Dinbilimleri
Akademik Araştırma Dergisi V, Sayı: 2, ss, 161-189.

Yağbasan, Mustafa-Öztürk, Ali (2016)
“Kültürlerarası İletişim Bağlamında Alevi Sünni Dikotomisi: Tunceli ve Elazığ
Örneği”, Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 2,
ss, 175-196.

Yaman, A. (2001) Dedelik Kurumu Ekseninde Değişim
Sürecinde Alevilik, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Uluslararası İlişkiler anabilim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.

Yalçınkaya, Ayhan (2011) “Hafıza
Savaşlarından Sahiplenilmiş Şehitliğe: Madımak Katliamı Örnek Olayı”, Ankara
Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt: 66, No. 3, ss, 333-394.

Yıldırım, Rıza (2012) “Geleneksel
Alevilikten Modern Aleviliğe: Tarihsel Bir Dönüşümün Ana Eksenleri” ,Türk
Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma Dergisi /62, ss, 135-160.

Zelyut, R. (1990) Öz Kaynaklarına Göre  Alevilik ,
Anadolu Kültürü Yayınları:  İstanbul. 

Anahtar Kelimeler

Varto, Alevilik, Nitel Yöntem, muş, saha, din, gelenk

Kaynakça

• Akkır, Ramazan (2014) “Siyasal Bir Mesele Olarak Alevilik”, Geçmişten Günümüze Alevilik 1.Uluslar Arası Sempozyumu, Sempozyum Dizisi 6, Bingöl Üniversitesi Yayınları-6, ss, 605-615.
• Aktay, Y. (2006) Türk Dininin sosyolojik İmkanı: İslam Protestanlığı ve Alevilik, İletişim Yayınları. İstanbul.
• Aktay, Yasin (2007) “Sosyo-Kültürel ve Politik Yönleriyle Alevilik Üzerine Notlar”, Milel ve Nihal-İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi, Cilt 4, sayı:1, ss, 57-76.
• Arslanoğlu, İbrahim (2001) “Alevilik’te Temel İnanç Unsurları Ve Pratikler”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, ss, 33-134.
• Aytaş, Gıyasettin (2010) “Alevilik Kavramı Etrafında Bazı Tespit Ve Değerlendirmeler”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi / 56, ss, 17-28.
• Bayatlı, Necdet Yaşar (2010) “Irak’ta Kakailik Ve Bir Kakai Türkmen Şairi Hicri Dede”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi: ss, 69-80.
• Bernard, H. R. (2011). Research Methods in Anthropology: Qualitative And Quantitative Approaches. New York: Rowman Altamira.
• Büyüköztürk, ġ., Kılıç, Ç. E.,, Erkan, A.Ö., Karadeniz, ġ. ve Demirel, F. (2010). Bilimsel Araştırma Yöntemleri. 5. Baskı. Ankara: Pegem Akademi.
• Cengil, Muhammer (2003) “Cem Ayinin Fert ve Toplum Üzerindeki Etkileri”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, sayı:3, ss, 127-141.
• Coşkun, N. Ç. (2014) “Anadolu Alevilerinde Cemler ve Bu Cemlerin Sosyokültürel Hayattaki İşlevleri”, Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi Folklor/Edebiyat Dergisi, Cilt: 20, Sayı: 78, ss: 9-28.
• Creswell, J. W. (2013). Research Design: Qualitative, Quantitative, And Mixed Methods Approaches. New York: Sage.
• Çelik, Hasan-Balcı, Serkan (2016) “Alevî-Kızılbaş-Bektaşi Buyruklarından Hareketle ve Genel Ahlak İlkelerine Göre Talip, Rehber, Pir ve İliş Mürşid ilişkileri”, İnönü Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 5, Sayı:2, ss, 123-140.
• Denzin, N. K. & Lincoln, Y. S. (2008). The Landscape Of Qualitative Research, New York: Sage.
• Doğan, Hüseyin (2013) “Muş-Varto Alevilerinde Dini İnanç ve Sosyal Hayat”, Geçmişten Günümüze Alevilik 1.Uluslararası Sempozyumu, Bingöl Üniversitesi Yayınları, ss, 94-121.
• Ecevitoğlu, P. (2011) “Aleviliği Tanımlamanın Dayanılmaz Siyasal Cazibesi”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt: 66, No: 3, ss, 137-156.
• Ekiz, D. (2009). Bilimsel Araştırma Yöntemleri, Anı Yayıncılık: Ankara.
• Elçi, Armağan (1999) “Semah Geleneğinin Uygulanması”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma Dergisi, sayı:12, ss, 171-183.
• Flick, U. (2014). An Introduction To Qualitative Research. New York: Sage.
• Gezik, E. (2012) Dinsel, Etnik ve Politik Sorunlar Bağlamında Alevi Kürtler, İletişim Yayınları: İstanbul.
• Gölbaşı, Haydar-Mazlum, Ahmet (2010) “Çatışma Odağında Alevi-Sünni İlişkileri ve “Öteki” Algısı”, Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 2, ss, 320-345.
• Gürsoy, Şahin-Kılıç, Recep (2009) “Türkiye Aleviliği” ,Nobel Akademik Yayıncılık.
• Kaptan, Remzi (2014) “Alevi İnançlı Kadın ve Aile”.
• Kerlinger, F. N. & Lee, H. B. (1999). Foundations Of Behavioral Research. New York: Harcourt College Publishers.
• Kutluay, Hakan (2016) “Bektaşilik Nedir?”, web: https://www.makaleler.com/bektasilik-nedir, erişim: 21.08.2019.
• Massicard, E. (2007) Türkiye’den Avrupa’ya Alevi Hareketinin Siyasallaşması, çev: Ali Berkay, İletişim Yayınları. İstanbul.
• Okan, N. (2014) Alevilikte Kadın Erkek Eşitliği Söylemine Eleştirel Bir Yaklaşım”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Antropoloji Dergisi, Sayı: 28, ss: 27-40.
• Öz, B. (1994) Kurtuluş Savaşı’nda Alevi Bektaşiler, Ant Yayınları: İstanbul.
• Özcan, Hüseyin (2017) “Sosyo-Kültürel Boyutlarıyla Alevilik”, Tarihi, Kültürel, Folklorik ve Aktüel Boyutlarıyla Alevilik-Abant Platform, ss, 1-13.
• Özgür, Bekir (2014) “Anadolu’da Parlayan Işık Alevilik”, El yayınları.
• Patton, M. Q. (2005). Qualitative Research. New York: John Wiley & Sons, Ltd
• Pehlivan, B (1993) Aleviler ve Diyanet, Pencere Yayınları: İstanbul.
• Strauss, A. & Corbin, J. (2014). Basics Of Qualitative Research Techniques. New York: Sage Publications.
• Subaşı, Necdet (2010) “Alevi modernleşmesi”, İstanbul, Timaş Yayınları.
• Şener, Cemal (2002) “Alevilerin Etnik Kimliği-Aleviler Kürt Mü? Türk Mü?”, Etik Yayınları.
• Türkdoğan, Doğan (2004) “Alevi İslam İnancı İçerisinde Hz. Hızır”, Hacı Bektaş Veli /29, ss, 19-29.
• Üçer, C. (2005) “Geleneksel Alevîlikte İbadet Hayatı ve Alevîlerin Temel İslâmî İbadetlere Yaklaşımları”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi V, Sayı: 2, ss, 161-189.
• Yağbasan, Mustafa-Öztürk, Ali (2016) “Kültürlerarası İletişim Bağlamında Alevi Sünni Dikotomisi: Tunceli ve Elazığ Örneği”, Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 2, ss, 175-196.
• Yaman, A. (2001) Dedelik Kurumu Ekseninde Değişim Sürecinde Alevilik, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası İlişkiler anabilim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• Yalçınkaya, Ayhan (2011) “Hafıza Savaşlarından Sahiplenilmiş Şehitliğe: Madımak Katliamı Örnek Olayı”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt: 66, No. 3, ss, 333-394.
• Yıldırım, Rıza (2012) “Geleneksel Alevilikten Modern Aleviliğe: Tarihsel Bir Dönüşümün Ana Eksenleri” ,Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma Dergisi /62, ss, 135-160.
• Zelyut, R. (1990) Öz Kaynaklarına Göre Alevilik , Anadolu Kültürü Yayınları: İstanbul.