A Study on Vocabulary Related to Personal Descriptions in Anatolian Dialects: The Example of Bitlis Central Dialect

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 1, 278 - 297, 31.05.2022

Murat Parlakpınar

https://doi.org/10.33709/ictimaiyat.1102886

Öz

When the studies on vocabulary in dialects are examined, it is seen that these studies intensively focused on the examination of the names, which exist in various local dialects, such as animals, plants, clothing, tools, fruits, etc. However, descriptive words, which can be considered important in terms of showing the richness and expressive power of Turkish in terms of vocabulary, have been less in question. Description, in its general meaning, means designing, visualizing, telling something in words or writing. In the description, the special features of the beings are emphasized and these defining features are explained with the qualifying words. The description of a person is divided into two parts: psychological description and physical description. The description of the abstract characteristics of people such as good-heartedness, humility, compassion, industriousness, pessimism, jealousy, smugness is called psychological description. However, the detailed description of the concrete features of the people regarding their height, weight, face shape, skin and hair color, and clothing is called physical description. When Anatolian dialects are examined carefully, it is encountered that a rich vocabulary used to describe the physical and psychological characteristics of people. In this study, it is aimed to draw attention to the richness of Anatolian dialects and to contribute to dialect studies by revealing the physical and psychological descriptions employed in the central dialect of Bitlis.

Anahtar Kelimeler

Anatolian dialects, Bitlis central dialect, vocabulary, description, physical and psychological description

Anadolu Ağızlarında Kişi Betimlemeleri İle İlgili Söz Varlığı Üzerine Bir İnceleme: Bitlis Merkez Ağzı Örneği

Öz

Ağızlardaki söz varlığıyla ilgili yapılan çalışmalar incelendiğinde çalışmaların daha çok çeşitli yöre ağızlarında geçen hayvan, bitki, giyecek, araç-gereç, meyve vb. adlarının incelenmesi konularında yoğunluk kazandığı görülmektedir. Ne var ki Türkçenin söz varlığı bakımından zenginliğini ve ifade gücünü göstermesi bakımından önemli sayılabilecek olan betimleme sözcükleri bahse pek konu olmamıştır. Betimleme genel anlamı ile tasarlamak, göz önünde canlandırmak, bir şeyi söz ya da yazı ile anlatmak demektir. Betimlemede özellikle varlıkların kendilerine özgü özellikleri üzerinde durulur ve bu belirleyici özelliklerin, niteleme sözcükleri ile anlatılması söz konusudur. İnsanla ilgili betimleme ruhsal betimleme ve fiziksel betimleme olmak üzere ikiye ayrılır. İnsanların gözle görülmeyen iyi kalplilik, alçak gönüllülük, sevecenlik, çalışkanlık, karamsarlık, kıskançlık, kendini beğenmişlik vb. özelliklerinin anlatılmasına ruhsal betimleme; kişilerin gözle görülen; boyu, kilosu, yüz şekli, ten ve saç rengi, kılık kıyafeti ile ilgili özelliklerinin ayrıntılı olarak anlatılmasına ise fiziksel betimleme denir. Anadolu ağızları dikkatli bir nazarla incelendiğinde kişilerin fiziksel ve ruhsal özelliklerini anlatmada kullanılan zengin bir söz varlığıyla karşılaşılmaktadır. Bu çalışmada Anadolu ağızlarının bu anlamdaki zenginliğine dikkat çekmek, Bitlis merkez ağzında kullanılan fiziksel ve ruhsal betimleme ile ilgili söz varlığını ortaya koyarak ağız çalışmalarına katkıda bulunmak amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Anadolu ağızları, Bitlis Merkez Ağzı, Söz Varlığı, Betimleme, Fiziksel ve Ruhsal Betimleme

Kaynakça

• Akar, A. (2016). Sosyal bilimlerin veri kaynağı olarak ağızlar. Gazi Akademik Bakış, Cilt 10, Sayı 19, 169-182.
• Aksan D. (2004). Dilbilim ve Türkçe yazıları. İstanbul: Multilingual yayınları.
• ------------ (2011). Türkçenin zenginlikleri incelikleri. Ankara: Bilgi yayınevi.
• Arat, R. R. (2007). Kutadgu bilig I metin. Ankara: TDK yayınları.
• Aysal, N. (Mali Müşavir). 20 Mart 2022, “Bitlis merkez ağzında kişi betimlemelerinde kullanılan söz varlığı” konulu görüşme.
• Aysal, S. (Emekli). 20 Mart 2022, “Bitlis merkez ağzında kişi betimlemelerinde kullanılan söz varlığı” konulu görüşme.
• Caferoğlu, A. (1995). Anadolu illeri ağızlarından derlemeler (Van, Muş, Karaköse, Eskişehir, Bolu ve Zonguldak illeri ağızları). Ankara: TDK yayınları.
• Çiftçi, F. (2014). Bitlis merkez ağzından Derleme Sözlüğü’ne katkılar. Anemon Muş Alpaslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 2 S. 2, 262-271.
• Dankoff, R. (1995). Armenian loanwords in Turkish. Wiesbaden: Harrassowitz.
• Demir, N. (2009). Ağız dokümantasyonu niçin gereklidir? Türkiye Türkçesi Ağız Araştırmaları Çalıştayı Bildirileri. (25-30 Mart 2008 Şanlıurfa). Ankara: TDK yayınları.
• Ercilasun, A. B., Ziyat Akkoyunlu (2018). Kâşgarlı Mahmud dîvanû lugâti't-Türk, (Giriş-metin-çeviri-notlar-dizin). Ankara: TDK yayınları.
• Erem, L. (Ev Hanımı). 20 Şubat 2022, “Bitlis merkez ağzında kişi betimlemelerinde kullanılan söz varlığı” konulu görüşme.
• Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Ankara: Bizim Büro.
• Ertekinoğlu, S. (2017). Ahlat ağzı söz varlığı. Ankara: TDK yayınları.
• Eyuboğlu, Z. (2004). Türk dilinin etimoloji sözlüğü, İstanbul: Sosyal yayınları. Geboloğlu, G. (Memur). 10 Mart 2022, “Bitlis merkez ağzında kişi betimlemelerinde kullanılan söz varlığı” konulu görüşme.
• Geboloğlu, P. (Ev Hanımı). 10 Mart 2022, “Bitlis merkez ağzında kişi betimlemelerinde kullanılan söz varlığı” konulu görüşme.
• Gökçür, E. (2012). Van Gölü havzası ağızları. (Doktora Tezi, Elazığ Fırat Üniversitesi) Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü, C. 1. Ankara: TDK yayınları.
• İzoli, D. (1992). Ferheng, Kurdi Tırkî-Tırkî Kurdi. İstanbul: Deng yayınları.
• Kanar, M. (2003). Örnekli etimolojik Osmanlı Türkçesi sözlüğü. İstanbul: Derin yayınları.
• Korkmaz, Z. (2007). Anadolu ve Rumeli ağızlarının dayandığı temeller. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 2007/1. 87-110.
• Kürkçüoğlu, K. E. (1945). Urfa ağzı. Şanlıurfa: B. Erenler basımevi.
• Parlakpınar, İ. (Ev Hanımı). 18 Mart 2022, “Bitlis merkez ağzında kişi betimlemelerinde kullanılan söz varlığı” konulu görüşme.
• Parlatır, İ. (2014). Osmanlı Türkçesi sözlüğü. Ankara: Yargı yayınevi.
• Püsküllüoğlu, A. (1994). Arkadaş Türkçe sözlük. Ankara: Arkadaş yayınları.
• Sarıca B. (2006). Van Gölü çevresi ağızları sözlüğü. Ankara: Atlas yayınları.
• Serdar, M. T. (Öğretim Görevlisi). 05.04.2022 “Bitlis merkez ağzında kişi betimlemelerinde kullanılan söz varlığı” konulu görüşme.
• Sevinçli, V. (2018). Dede Korkut hikâyelerinde Van Gölü havzası söz varlığı. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 21, S. 40. Aralık. Balıkesir.
• -------------- (2019). Adilcevaz yöresi söz varlığı ve dil incelemesi. İstanbul: Akademik kitaplar.
• Sır Dündar, A. N. (2021). Kütahya merkez ağzından derlenen deyimler ile ilgili bir inceleme. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, C. 5, S. 4. 2601-2627.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk yazıtları söz varlığı incelemesi. Ankara: TDK yayınları.
• Tarama sözlüğü. (2019). Ankara: TDK yayınları.
• Türkçe sözlük. (2011). Ankara: TDK yayınları.
• Türkiye’de halk ağzından derleme sözlüğü. (2019). Ankara: TDK yayınları.
• Yaşurgan, N. (2019). Bitlis merkez ağzı (Giriş - inceleme - metin - sözlük). (Yüksek Lisans Tezi, Adıyaman Üniversitesi, Adıyaman). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Zülfikar, H. (1978). Van Gölü çevresi ağızlarının özellikleri. Ömer Asım Aksoy armağanı, Ankara: TDK yayınları.
• ------------- (1995). Türkçede ses yansımalı kelimeler. Ankara: TDK yayınları.
• ------------- (2021). Bitlis halk ağzı ve kültürü. Ankara: TDK yayınları.