Türkçe Geçişli Fiillerin Biçimsel ve Anlamsal Hiyerarşisi

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 2, 688 - 703, 30.11.2022

Nuh Doğan

https://doi.org/10.33709/ictimaiyat.1195290

Cited By: 1

Öz

Türkçede geçişlilik hem söz dizimsel hem de anlamsal ölçütlere göre tanımlanır. Ancak anlamsal ve söz dizimsel ölçütler aracığıyla belirlenen geçişli fiil ve cümle tipleri çoğunlukla birbiriyle çelişir. Anlamsal koşulları sağlayan bir fiil ya da cümle kimi zaman söz dizimsel koşulları, söz dizimsel koşulları sağlayan bir fiil ya da cümle de bazen anlamsal koşulları sağlayamamaktadır. Bu çelişkinin iki sebebi vardır. Birincisi geçişliliğin katı söz dizimsel koşullara bağlanmasından ve prototip geçişliliğin kodlandığı [YALın-YÜKlüme] durum ya da istem çerçevesinin dışındaki fiil anlamı kodlama çerçevelerinin dikkate alınmamasından ileri gelir. İkinci ise geçişliliğin katı semantik bir kavram olarak kabul edilmesi ve prototip geçişlilikle kısıtlanmasıdır. Oysa geçişlilik aşamalı ve çok faktörlü bir kavramdır. Bu nedenle tek bir geçişlilikten, dolayısıyla tek bir fiil tipinden ve geçişliliğin kodlandığı tek bir durum çerçevesinden söz etmek mümkün değildir. Geçişliliğin farklı dereceleri vardır ve fiil sınıfları geçişlilik ölçeğinde yüksek ya da prototip geçişlilikten düşük geçişliliğe doğru sıralanır. Türkçede geçişliliğin dereceleri bir noktaya kadar formal olarak farklı durum çerçeveleriyle kodlanır. Bu çalışmada Türkçede geçişlilik derecesinin hangi aşamalardan oluştuğu ve geçişliliğin farklı derecelerinin nereye kadar farklı durum çerçeveleriyle kodlanabildiği araştırılmıştır. Anlamsal ve söz dizimsel parametrelerden hareketle Türkçe geçişli fiil hiyerarşisi ve sınıfları önerilmiştir. Çalışmanın sonunda Türkçe geçişlilik ölçeği ve fiil sınıflarının anlam haritası oluşturulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Geçişlilik hiyerarşisi, geçişli fiiller, durum çerçeveleri, Türkçe fiiller, istem

Formal and Semantic Hierarchy of Turkish Transitive Verbs

Öz

In Turkish, transitivity is defined according to both syntactic and semantic criteria. However, the types of transitional verbs and sentences, determined by the semantic and syntactic criteria, often contradict each other. Sometimes, a verb or sentence which meets the semantic condition may not satisfy the syntactic or vice versa. There are two reasons cause this contradiction. The first is due to the reason for adherence of transitivity to strict syntactic qualification and not taking the specific encoding situation of prototype transitivity [NOM-ACC] into account or ignoring the frames out of valency-related verb-meaning codification. The second is the restraint of transitivity in prototype transitivity as a rigid semantic concept. However, transitivity is a gradual and multifactorial concept. Therefore, it is not possible to talk about a single transitivity, hence a single verb type and a single case frame in which transitivity is encoded. There are different degrees of transitivity, and they can be labeled in the range of high degree to low degree transitivity. The degrees of transitivity in Turkish are formally coded up to a point with different case frames. It has been investigated which phases of transitivity in Turkish and how far different degrees of transitivity can be coded with variable case frames in this work. Turkish transitive verb hierarchy and related classes are proposed based on semantic and syntactic parameters. The transitivity scale of Turkish and the semantic map of verb classes will be formed as the final stage of this study.

Anahtar Kelimeler

Transitivity hierarchy, transitive verbs, case-frames, Turkish verbs, valency

Kaynakça

• Banguoğlu, T. (2000). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Baydar, T. (2008). -Dan Ekli Özne Üzerine. Tür Dili- Dil ve Edebiyat Dergisi, 676, 19-24.
• Bilgegil, K. (1984). Türkçe Dilbilgisi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Bilgegil, K. (1963). Türkçe Dilbilgisi, Edebiyat Bilgi ve Teorilerine Giriş. Ankara: Güzel İstanbul Matbaası.
• Boz, E. (2004). Türkiye Türkçesinde +Dan Ekli Nesne Ögesi Üzerine. V. Uluslar arası Türk Dili Kurultayı Bildirileri içinde (s. 501- 511). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları,
• Dixon, R. M. W. (1994). Ergativity. Cambridge: Cambridge University Press.
• Doğan, N. (2011). Türkiye Türkçesi Fiillerinde İsteme Göre Anlam Değişiklikleri. Unpublished PhD. Ondokuz Mayıs Universty. Samsun
• Ediskun, H. (1999). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Remzi Kitapevi.
• Erdem, M. (2016). Türkçede Fiiller ve Sınıflandırma Sorunları. Turkish Studies, 11(20), 185-200.
• Ergin, M. (1993). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Gencan, T. N. (1983). Dilbilgisi. İstanbul: Kanaat Yayınlar.
• Givón, T. (1985). Ergative morphology and transitivity gradients in Newari. F. Plank (Ed.), Relational typology (p. 89–107). Berlin: Mouton.
• Hacıeminoğlu, N. (2016). Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları
• Haspelmath, M. (2015). Transitivity prominence. Andrej Malchukov and Bernard Comrie (Eds.), Valency Classes in the
• World’s Languages (s. 131-148). Berlin: De Gruyter Mouton
• Hopper, P. J. & Thompson, S. A. (1980). Transitivity in grammar and discourse. Language, 56, 251–299.
• Kishimoto, H., Kageyama, T. and Sasaki, K. (2015). Valency classes in Japanese. Andrej Malchukov and Bernard Comrie (Eds.), Valency Classes in the World’s Languages (s. 765-807). Berlin: De Gruyter Mouton,
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kükey, M. (1972). Uygulamalı Örneklerle Türkçede Fiiller. Ankara: Ongun Kardeşler Matbaası.
• Lazard, G. (2002). Transitivity revisited as an example of a more strict approach in typological research. Folia Linguistica, 36 (3–4), 141–190.
• Lübimov, K. (1963). Çağdaş Türkiye Türkçesinde Çatı Kategorisi ve Çatı Ekleriyle Türetilen Ekler. Türk Dili, 147, 150-155.
• Malchukov, A. (2005). Case pattern splits, verb types, and construction competition. Mengistu Amberber & Helen de Hoop (Eds.), Competition and Variation in Natural Languages: the Case for Case (p. 73–117). Amsterdam: Elsevier.
• Malchukov, A. (2015). Valency classes and alternations: Parameters of variation. Andrej Malchukov and Bernard Comrie (Eds.), Valency Classes in the World’s Languages, Berlin: De Gruyter Mouton, s. 73–130.
• Malchukov, A., Haspelmath, M. & Comrie, B. (2010). Ditransitive constructions: a typological overview. Andrej Malchukov, Martin Haspelmath & Bernard Comrie (Ed.), Studies in Ditransitive Constructions (p. 1–65). Berlin: Mouton de Gruyter.
• Tsunoda, T. (1981). Split case-marking in verb types and tense/aspect/mood. Linguistics 19. 389–438.
• Tsunoda, T. (1985). Remarks on transitivity. Journal of Linguistics, 21(2), 385–396.
• Üstünova, K. (2015). Eylem-Nesne İlişkileri Üzerine Sadece {-I}, {-Ø} Ekleriyle Çekimlenmiş Ad / Zamir Alan Eylemler Mi Geçişli Sayılmalıdır?, Turkish Studies, 10(16), 1143-1152.
• Yücel, B. (1999). Türkiye Türkçesinde Fiil Çatıları. Türk Gramerinin Sorunları II içinde (s. 156-201). Ankara: TDK Yayınları.