Kent İçi Arkeolojik Alanlarda Kalıntıların Sunumuna İlişkin Yaklaşımlar: Foça Örneği

Yıl 2016, Cilt: 7 Sayı: 19, 588 - 627, 31.05.2016

Burcu Taşcı , Eti Akyüz Levi

Öz

Kent içi arkeolojik alanlar kazı, belgeleme,
sürekli bakım ve sunum çalışmaları ile kentsel koruma pratiğinde önemli bir
yere sahiptir. Özellikle tarihsel süreçte farklı uygarlıklar tarafından sürekli
yerleşim görmüş kentlerde, arkeolojik alanların çağdaş kent yaşamına entegre
edilmesi konusu yaratıcı çözüm ve yaklaşımlara gereksinim duymaktadır. Bu
yaklaşımlar tarihsel katmanlaşmayı yansıtmanın yanında, çağdaş yaşamın
gerekliliklerini de sağlamalıdır. Son dönemde kültürel mirasın halka sunumuna
yönelik çalışmalar artmaktadır. Uluslararası alanda bu çalışmaların arkeolog,
sanat tarihçisi, şehir plancısı, mimar, restorasyon uzmanı ve inşaat mühendisi
gibi farklı disiplinlerin katılımıyla gerçekleşmesi gerektiği kabul
görmektedir. Bu alanda öne çıkan uygulamalara Avrupa ülkelerinde
rastlanmaktadır. Türkiye’de ise tarihsel katmanlaşma başta çok disiplinli
çalışma eksikliği olmak üzere yasal, yönetsel, sosyal ve ekonomik nedenlerle
yok olmaktadır. Pek çok kent tarihsel gelişiminin izlerini kaybetmekle beraber,
günümüzde kent merkezinde bu izleri bulunduran yerleşimler halen mevcuttur. Bu
yerleşimlerden Foça Prehistorik dönemden başlayarak Arkaik, Klasik, Helenistik,
Roma, Bizans, Ceneviz ve Osmanlı-Türk dönemlerinde yerleşim görmüş, çok
katmanlı bir kenttir. Günümüzde kültürel mirasın en belirgin fiziksel öğeleri
Osmanlı dönemi sivil mimarlık ürünleridir. Bunun yanında kazı çalışmalarında
kısmen veya tamamen ortaya çıkarılan, varlığı bilinen ya da kesinleşmemiş
dönemlere ait izler vardır. Bu çalışmada Foça’da tarihsel katmanlaşmanın
analizi yapılmış, farklı dönem paftalarının çakıştırılmasıyla çok katmanlı
kimlik alanları belirlenmiştir. Bu alanlardan megaron alanının sunumuna yönelik
üç yaklaşım geliştirilmiştir. Bu yaklaşımlar algı, kalıntılara müdahale,
erişilebilirlik ve bilgi aktarımı başlıkları altında belirlenen parametrelerle
yazarlar tarafından değerlendirilmiştir. Her yaklaşımın kendine özgü sorun ve
potansiyeli olduğu ortaya çıkmıştır. Ortak amaç bu alanları korumak, atıl
alanlar olarak algılanmasının önüne geçerek kentle bütünleştirmek ve kent
kimliğine katkı sağlamak olmalıdır.

Anahtar Kelimeler

Koruma, Çok Katmanlı Kentler, Sunum, Tasarım Yaklaşımları, Foça

Presentation Approaches in Urban Archaeological Areas: A Case Study in Foça, İzmir

Öz

Urban archaeological sites with excavation,
documentation, maintanence and presentation works have great importance in
urban conservation. Especially in cities which have been settled by different
civilizations constantly, integration of archeological areas to the modern life
needs creative solutions and approaches. Reflecting the stratification and
providing modern citys’ development together should be the main aim of these
approaches. Recently, works have focused on presentation of stratification of
cultural heritage to the public. It is accepted internationally that these
works should be carried out with the participation of different disciplines.
There are lots of outstanding projects in European contries. However in Turkey,
historical stratification are under threat because of many reasons but mainly
lack of dialogue among the different disciplines. Even though there are cities
that lost the traces of historical stratification, there are still some
settlements with different historical layers. Foça is one of the multi-layered
cities with several historical periods; Prehistoric, Archaic, Classical,
Hellenistic, Roman, Byzantine, Genoese and Ottoman-Turkish period respectively.
City have archaeological data from both underground and aboveground. In this
study, historical stratification of Foça was analyzed and multi-layered
identity areas were determined with the help of superposing different layer
maps. Megaron area have distinguished among these multi-layered identity areas
and three different presentation approaches were proposed. These approches were
evaluated by authors according to perception, intervention, information and
accesibility. Evaluation results have revealed that each approach has the
unique problems and potential. Integration of multilayered areas should be the
main purpose for all approaches and this integration also gives city an
identity.

Anahtar Kelimeler

Conservation, Multi-layered Cities, Presentation, Design Approaches, Foça

Kaynakça

• Akurgal, E. (1956). Foça kazıları ve Kyme sondajları. Anadolu / Anatolia, 1, 32-42.
• Akurgal, E. (1998). Anadolu uygarlıkları (6. Baskı). İzmir: Net Turistik Yayınları.
• Alpan, A. (2005). Kentsel arkeolojik kaynakların tarihi kent merkezleri Tarragona, Verona ve Tarsus’ta günlük hayatla bütünleşmesi. (Yüksek lisans tezi). Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara.
• Avrupa Konseyi. (1984). Arkeoloji ve planlama kolokyumu, Floransa. 2 Haziran 2006 tarihinde http://www.coe.int/t/dg4/cultureheritage/Source/Resources/ Publications/Heritage/Pat_PA_05_en.pdf. adresinden erişildi.
• Avrupa Konseyi. (1992). Arkeolojik mirasın korunmasına yönelik Avrupa sözleşmesi, Valetta. 20 Haziran 2006 tarihinde http://conventions.coe.int/Treaty/en/ Treaties/Html/143.htm. adresinden erişildi.
• Avrupa Konseyi. (2000). Avrupa iyi uygulama kodu: arkeoloji ve kent projesi. 18 Kasım 2014 tarihinde http://www.kumid.net/euproject/admin/userfiles/ dokumanlar/arkeolojiyeni04.pdf adresinden erişildi.
• Aykaç, P. (2008). Determination of presentation principles for multi-layered historical towns based on cultural significance, case study: Tarsus. (Yüksek lisans tezi). Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara.
• Aykaç, P. (2009). Kentsel arkeolojik alanlarda tasarım süreci. TMMOB Ankara Şubesi Dosya 14.1, 36-42.
• Bean, G.E. (2001). Eski çağda Ege Bölgesi (3. Baskı). (İ. Delemen, Çev.). İstanbul: Arion Yayınevi. (Orijinal eserin yayın tarihi 1979).
• Belge, B. (2005). İzmir tarihi kent merkezindeki kentsel arkeolojik değerler ve sorunlar: keşifsel bir örnek çalışma. (Yüksek lisans tezi). Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara.
• Bilgin Altınöz, A.G. (bt). Çok katmanlı kentteki tarihsel katmanlaşmayı çözümlemek: kent arkeolojisi. 21 Mayıs 2011 tarihinde http://www.metropolistanbul.com /public/ temamakale.aspx?tmid=&mid=13 adresinden erişildi.
• Bilgin, A.G. (1996). Urban archaeology: as the basis for the studies on the future of the town; case study: Bergama. (Yüksek lisans tezi). Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara.
• Bilgin Altınöz, A. G. (2002). Koruma karar verme sürecine katkı olarak çok-katmanlı kentlerdeki tarihsel katmanlaşmanın değerlendirilmesi; coğrafi bilgi sistemlerini (cbs) temel alan bir yaklaşım. Uygulama örneklemesi: Bergama. (Doktora tezi). Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara.
• Boylu, A. (1994). Kentsel arkeoloji (türkiye'de kentsel arkeoloji için vizyonel bir yaklaşım). (Yüksek lisans tezi). Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara.
• Çırak, A. (2010). Bir planlama stratejisi olarak arkeolojik envanterleme ve kentsel arkeolojik değer yöntemi: İzmir tarihi kent merkezi. (Doktora tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.
• Doyduk, H.S. (2010). Nesne merkezli koruma yaklaşımına tamamlayıcı bir olgu olarak kentsel arkeolojik yığılma. (Doktora tezi). Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul.
• Dukas, (1956). Bizans tarihi, (VL. Mirmiroğlu, Çev.). İstanbul.
• Etyemez, L. (2011). Çok katmanlı kentlerde tarihsel katmanlaşmanın günümüz bağlamı ile bütünleşmesinin değerlendirilmesi. Örnekleme çalışması: Amasya. (Yüksek lisans tezi). Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara.
• Herodotos (1983). Herodot tarihi (2. Baskı). (M. Ökmen, Çev.). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• ICOMOS. (1931). Carta del Restauro. 22 Nisan 2016 tarihinde http://www.icomos. org.tr/?Sayfa= Tuzukler2&dil=tr adresinden erişildi.
• ICOMOS.(1964). Venedik Tüzüğü. 22 Nisan 2016 tarihinde http://www.icomos.org/ venicecharter2004/turkish.pdf adresinden erişildi.
• ICOMOS. (1990). Arkeolojik mirasın korunması ve yönetimi tüzüğü. 18 Kasım 2014 tarihinde http://www.icomos.org.tr/Dosyalar/ICOMOSTR_0844861001353670083.pdf adresinden erişildi.
• ICOMOS. (2005). The Appear method (accesibility projects: sustainable preservation and enhancement of urban subsoil archaeological remains). 18 Kasım 2014 tarihinde http://www.in-situ.be/guide_en.pdf adresinden erişildi.
• ICOMOS. (2008). Kültürel miras alanların algılanması ve sunumu tüzüğü. 22 Nisan 2016 tarihinde http://www.icomos.org.tr/Dosyalar/ICOMOSTR_0397812001353671158.pdf adresinden erişildi.
• İzmir Büyükşehir Belediyesi. (2016). Foça'nın konumu. 15 Temmuz 2014 tarihinde http://www.izmir.bel.tr/BuyuksehirSinirHaritasi/125/172/tr adresinden erişildi.
• Keil, J. (1909). Foça’nın adı hakkında. 20 Aralık 2015 tarihinde <https://archive.org/stream/denkschriften57ster/denkschriften57ster_djvu.txt adresinden erişildi.
• Karabağ, N. E. (2008). Çok katmanlı kentlerdeki tarihsel sürekliliğin çözümlenerek korunması: İzmir örneği. (Doktora tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.
• Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu. (1999). 658 nolu İlke Kararı (arkeolojik sitler, koruma ve kullanma koşullarına ilişkin). 22 Nisan 2016 tarihinde http://teftis.kulturturizm.gov.tr/TR,13917/658-nolu-ilke-karari-arkeolojik-sitler-koruma-ve-kullan-.html adresinden erişildi.
• Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu. (2005). 702 nolu İlke Kararı (kentsel arkeolojik sit alanları koruma ve kullanma koşullarına ilişkin). 22 Nisan 2016 tarihinde http://teftis.kulturturizm.gov.tr/ TR,14344/702-nolu-ilke-karari-kentsel-arkeolojik-sit-alanlari-ko-.html adresinden erişildi.
• Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu. (2012). 37 nolu İlke Kararı (yerleşim alanlarında; mevcut arkeolojik sitlerin veya daha önceden varlığı bilinmeyen ancak yeni yapılanma, alt yapı çalışmaları ya da doğal afetler sonucu ortaya çıkan-çıkarılan kültür varlıklarının korunması ve değerlendirilmesine ilişkin). 18 Ocak 2016 tarihinde http://teftis.kulturturizm. gov.tr/TR,45471/37-nolu-ilke-karari-yerlesim-alanlarinda-mevcut-arkeolo-.html adresinden erişildi.
• Özyiğit, Ö. (1992). XIV. Kazı sonuçları toplantısı (II.). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü.
• Özyiğit, Ö. (1996). XVIII. Kazı sonuçları toplantısı (II.). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü.
• Özyiğit, Ö. (1997). XIX. Kazı sonuçları toplantısı (I.). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü.
• Özyiğit, Ö. (2003). Phokaia’da Akurgal’ın kazıları ışığında son dönem çalışmaları. Anadolu/ Anatolia, 25, 97-107.
• Özyiğit, Ö. (2012). Phokaia'da son dönem kazıları. Çilingiroğlu, A., Mercangöz, Z., Polat, G. (Der.), Ege Üniversitesi Arkeoloji Kazıları içinde (ss. 295-307). İzmir: Arkadaş Matbaacılık.
• Pausanias, (1918). Description of Greece, Books I-II, (W. H. S. Jones, Çev.). Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. Sarfatij, H. ve Melli, P. (1999). Archaeology and the town. Report on the situation of urban archaeology in Europe, Avrupa Konseyi Yayınları, 13-29.
• Sartiaux, F. (1952). Eski Foça. İzmir: Ege Turizm Cemiyeti Yayınları.
• Serçe, E. (1998). Aydın vilayeti salname ve istatistiklerinde Foçateyn Kazası. Foça üzerine yazılar. 13-22.
• Strabon (1987). Coğrafya Anadolu (A. Pekman, Çev.). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü (2011). Foça özel çevre koruma bölgesi yönetim planı raporu. Ankara.
• Taşcı, B. (2015). Çok katmanlı yerleşimlerin koruma sorunlarının Foça örneği üzerinden irdelenmesi. (Yüksek lisans tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.
• Titus Livius, (1912). History of Rome. (Rev. Canon Roberts, Çev.). New York: E. P. Dutton and Co.
• Tuna, N. (1999). The urban archaeology in Turkey. Report on the situation of urban archaeology in Europe, edi. R. Leech. Avrupa Konseyi Yayınları (Strasbourg), 217.
• Tuna, N. (2000). Kentsel arkeoloji üzerine. İdol, 7, 7-13.
• Tuna, N. (2003). İstanbul Suriçi’nde kentsel arkeolojik kültür mirası. İstanbul Dergisi, 46 , 88-93.
• Tuna, N., Belge, B. (2013). The baseline studies and assessment for urban archaeological resources of the historic city of Antakya, Mersin in History Colloquium 4, Mediterranean Cities: Antiquity as future? (Mersin), 14-35.
• Turan, Ş. (1990). Türkiye-İtalya ilişkileri I: Selçuklular’dan Bizans’ın sona erişine. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Umar, B. (1993). Türkiye'deki tarihsel adlar. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• Umar, N. (2010). Adana Tepebağ - Kayalıbağ kentsel ve arkeolojik sit alanı koruma projesi. (Yüksek lisans tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul.
• Yandex. (2015). Foça’nın uydu görüntüsü. 20 Mart 2015 tarihinde https://harita.yandex.com.tr/?from=morda_new&text=Fo%C3%A7a%2C%20%C4%B0zmir%2C%20T%C3%BCrkiye&sll=27.124327%2C38.414494&sspn=0.217323 adresinden erişildi.
• Yıldırım, T. (2010). Kentsel ve arkeolojik sit alanında Adana/Tepebağ höyüğü ve planlama sürecinde kentsel arkeoloji, kentsel dönüşüm, rehabilitasyon ile arkeopark kavramı. (Yüksek lisans tezi). Çukurova Üniversitesi, Adana.