Mardin Mimarlık Mirasında Mimarbaşı Lole'nin Rolü

Yıl 2024, Cilt: 16 Sayı: 44, 710 - 746, 31.07.2024

İzzettin Kutlu Deryanur Şimşek

https://doi.org/10.31198/idealkent.1456731

Öz

Mardin'in tarihi dokusu üzerinde en belirgin etkiyi bırakan figürlerden biri olan Ermeni asıllı Mimarbaşı Lole, 19. ve erken 20. yüzyılda birçok önemli eserin inşa sürecinde aktif rol üstlenmiş ve onarım süreçlerinde yer almıştır. Çalışma, Mardin'in çok katmanlı tarihi dokusu içerisinde yer edinmiş bir yapı ustasının, günümüze kadar ulaşmış ve kendisine atfedilmiş eserlerinin detaylı bir belgelemesini yapmayı amaçlamaktadır. Mimarbaşı tarafından inşa edilen veya onarımı gerçekleştirilen eserleri tespit etmek ve inşa pratiğini ortaya koymak amacıyla dört aşamalı bir yöntem kullanılmıştır. İlk aşamada literatürden elde edilen veriler doğrultusunda kendisine atfedilen eserler belirlenmiştir. İkinci aşamada Mardin tarihi dokusunda bu eserlerin çevresi ile kurduğu ilişkinin tespiti için harita oluşturulmuş ve üçüncü aşamada özelliklerine göre tablolaştırılmıştır. Son aşamada, ardışık bir yaklaşımla eserler ve özellikleri incelenmiş ve inşa pratiğinin zaman içinde nasıl evrildiğine dair değerlendirmelere yer verilmiştir. Kentin farklı alanlarında konaklar, kiliseler, eğitim ve idari yapıların da arasında yer aldığı birçok eserde etkin rol aldığı görülmüş ve bölgede belirli bir mimari ve kültürel formasyonun mevcutta yer aldığı, Lole tarafından ortaya konan formasyonun bunun dışında olmadığı sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Mimarbaşı Lole, Mardin, tarihi miras, tarihi yapı, tasarım anlayışı

The Role of Mimarbaşı Lole in the Architectural Heritage of Mardin

Öz

Mimarbaşı Lole, one of the most significant figures in Mardin's historical heritage, played an active role in the construction and repair of many major monuments between the 19th and early 20th centuries. The study aims to provide a detailed documentation of the buildings of a craftsman who has taken a place in the historical heritage of Mardin. A four-stage method was used to identify the built or repaired buildings and to reveal his construction practice. First, the monuments associated with him were determined in line with the data obtained from the literature. Second, a map was prepared to determine the relationship between these monuments and their surroundings in the city. Third, they were categorized and presented in a table according to their features. In the last, the monuments and their qualities were analyzed in a sequential approach and also evaluations on how the construction practice evolved over time were included. It was observed that Lole had an active role, including mansions, churches, educational and administrative buildings in different areas of the city. It was concluded that a specific architectural and cultural formation already exists in the region, and that the construction by Lole is not an exception to this formation.

Anahtar Kelimeler

Mimarbasi Lole, Mardin, historical heritage, historical building, design approach

Kaynakça

• Acat Akgül, F. (2019). Mardin konak mimarisi: şahtana konağı. III. Genç Akademisyenler Sempozyumu Bildirileri, A. Akbaş, Z. Polat, M. C. Acar ve B. Toprak (ed.), Mardin Artuklu Üniversitesi Akademisyenleri Ortadoğu Araştırmaları Derneği, Mardin, 175-205.
• Acat Akgül, F. (2022). 12-15. yüzyıllarda mardin: kültürel ortam, eğitim yapıları ve kasımiye medresesi. (Yüksek lisans tezi). Türkiye ulusal tez merkezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Açıkyıldız Şengül, B. (2017). Mardin'de kültürlerarası yaşam: konut mimarisi bağlamında bir değerlendirme. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları (HÜTAD), (27), 7-60.
• Aktürk, S. (2019). Sicil-i ahval kayıtlarına göre midyatlı memurlar. Journal of History School, 11(XXXV), 726-748.
• Akyüz, G. (1998). Mardin ilinin merkezinde civar köylerinde ve ilçelerinde bulunan kiliselerin ve manastırların tarihi. İstanbul: Resim Matbaacılık A.Ş.
• Alioğlu, E. F. (2000). Mardin: şehir dokusu ve evler. İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı.
• Artut, A. [Adnan] (2014a, 2 Kasım). [Facebook durum güncellemesi] 10 Mart 2024 tarihinde https://www.facebook.com/photo/?fbid=10204275340516778&set=g.625393880891122 adresinden erişildi.
• Artut, A. [Adnan] (2014b, 24 Eylül). [Facebook durum güncellemesi] 10 Mart 2024 tarihinde https://www.facebook.com/photo/?fbid=10203974272470265&set=g.625393880891122 adresinden erişildi.
• Avrupa Birliği Türkiye Delegasyonu. (2017). Mardin- From Tales to Legends 8 Mart 2024 tarihinde https://www.eeas.europa.eu/delegations/türkiye/mardin-tales-legends_en?s=230 adresinden erişildi.
• Avşin Güneş, G. (2013). Hassa mimarlar ocağı ve mimar sinan. Tarih Okulu Dergisi, 2014(XVII), 375-391.
• Aydın, S., Emiroğlu, K., Özel, O., ve Ünsal, S. (2001). Mardin (aşiret-cemaat-devlet). İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayını.
• Aydın, S., Şimşek, D., ve Kutlu, İ. (2023). Exploring the loss of spatial relations and its implications for urban political ecologies: a case study of mardin. A. E. Çölgeçen, D. Şimşek, İ. Kutlu, M. Kırmızı ve S. Aydın (Der.), Çağdaş kentlerin kurumsuzlaştırılması ya da yeniden kurumsallaştırılması içinde (ss.247-274), Ankara: İdealkent Yay.
• Aydin, H. (2019). Mardin mor efrem manastırı kilisesi koruma ve restorasyon önerisi. (Yüksek lisans tezi), Türkiye ulusal tez merkezi, Dicle Üniversitesi, Diyarbakır.
• Aykal, F. D., Kejanli, D. T., ve Erbaş, M. (2018). Mardin kent dokusunda mimari ikonların kent bütünündeki algısının değerlendirilmesi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11(60), 518-528.
• Aytekin, O. ve Gülcan, Ö. (2019). Anıtsal kültür varlıklarının müze olarak kullanılması çerçevesinde mardin müzesi ve sakıp sabancı mardin kent müzesi. G. Yılmaz, R. Çavuşoğlu ve M. Kulaz (Der.), Arkeoloji ve sanat tarihi araştırmaları: yapılar, buluntular, müzeler, çizim ve fotoğraflar eşliğinde içinde (ss. 204-238). İstanbul: Hiperyayın.
• Baydar, G. (2012). Osmanlı – türk mimarlarında meslekleşme. Ankara: Mimarlar Odası Yayınları.
• Baydaş, Ö. G. (2007). Diyarbakır ve mardin’deki tarihi kamu yapıları. (Yayımlanmamış Doktora tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van.
• Bekar, İ., Kutlu, I., ve Ergün, R. (2024). Importance performance analysis for sustainability of reused historical building: mardin sabancı city museum and art gallery. Open House International, 49(3), 550-573.
• Bekin, D. (2009). Tarihin ışığında mardin. Ankara: GenPa A.Ş.
• Bilgiç, U., ve Avşin, A. (2023). Mimar sinan’ın biyografileri ve osmanlı arşiv belgeleri ışığında büyükçekmece (kanuni sultan süleyman) köprüsü onarımları. Sanat Tarihi Dergisi, 32(2), 577-607.
• Cezar, M. (1973). Sanatta batıya açılış ve osman hamdi bey. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Çerme, T. (2008). Zengin eski kent dokuları birikimine sahip mardin. Arkitekt, (517), 33-38.
• Dağdelen, İ. (2006). Sicill-i ahval defterleri ve sicill-i ahval defterlerinde kayıtlı mardin doğumlu osmanlı devlet adamları. I Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyumu, İ. Özcoşar ve H. H. Güneş (ed.), Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi, Mardin, 609-620.
• Değirmenci, E. ve Pilehvarian, N. K. (2018). 19. yüzyılda viyana ve otto wagner. GRID-Architecture Planning and Design Journal, 1(2), 109-138.
• Deveci, Y. (2006). Mardin ermenileri. I Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyumu, İ. Özcoşar ve H. H. Güneş (ed.), Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi, Mardin, 553-569.
• Dinç, F. (2021). İslam inşâ hukukunun mardin kent mekânına yansıması (11.-19. yy). Mukaddime, 12(2), 307-346.
• Düzenli, E. ve Düzenli, H. İ. (2020). Mardin'de iki modern inşa: mardin kışlası ve müzeye dönüşümü. İdealkent, 11(30), 648-677.
• Düzenli, H. İ. ve Taşar, E. S. (2012). Mardin’de tarih, bina ve mimarlık katmanları: 19. yy. hükümet konağından 21. yy. mimarlık fakültesine dönüşümün hikayesi. Arredamento Mimarlık, (254), 64-78.
• Erdem, N. (2013). Mardin’de Süryani, Ermeni Kültürü ve Bilginin Yokoluşu. 10 Mart 2024 tarihinde https://www.arkitera.com/gorus/mardinde-suryani-ermeni-kulturu-ve-bilginin-yokolusu/ adresinden erişildi.
• Erdoğan, A. (2013). Mardinli bir plancıdan “mardin’de zaman” üzerine. İdealkent, 4(9), 232-265.
• Ertuğrul, A. (2017). Tarihi mardin sivil mimarlık örneği yapılarının yeniden kullanımları ve restorasyon süreçleri. Kargir Yapılarda Koruma ve Onarım Semineri IX, R. F. Atay ve K. Ekinci (ed.), İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür Varlıkları Daire Başkanlığı, Koruma Uygulama ve Denetim Müdürlüğü, İstanbul, 193-206.
• Frisby, D. (1997). The metropolis as text: otto wagner and vienna's ‘second renaissance’. Culture, Theory and Critique, 40(1), 1-16.
• Genç, S. (2021). Mardin ili artuklu ilçesi ferit koç evi restorasyon önerisi. (Yüksek Lisans Tezi). Türkiye ulusal tez merkezi, Hasan Kalyoncu Üniversitesi, Gaziantep.
• Genç, S. ve Karadayı Yenice, T. (2022). Artuklu’da 19. yüzyıldan günümüze cumbalı bir yapı: ferit koç evi restorasyon önerisi. ARTS: Artuklu Sanat ve Beşeri Bilimler Dergisi, (7), 105-127.
• Göncü, T. C. (2008). Dolmabahçe sarayının mimari kadrosu inşa süresi ve maliyeti üzerine yeni tespitler. Kültür-Sanat-Tarih-Mimarlık Dergisi, 4, 59-72.
• Günenç, Ö. (2021). Osmanlı mimarlık dilinin yeniden üretimi. Ankara: İdealkent Yayınları.
• Günenç, Ö. F., ve Divleli, A. A. (2012). Atfedilen meslek ve yapıların izinde mardin’li ‘mimarbaşı lole’yi anlamlandırmak, VII. International Sinan Symposium: Trace, V. Özek, G. Dalgıç ve G. Karakaya (ed.), Trakya Üniversitesi Rektörlüğü Yay., Edirne, 197-201.
• Hançer, E. (2007). Sultanın mimarları balyanlar. Atlas, 177, 96-108.
• Hocasaryan, A. (2010). Mardinli Mimarbaşı Lole Serkiz Gize. 28 Şubat 2024 tarihinde https://docplayer.biz.tr/65369720-Mardin-li-mimarbasi-lole-serkiz-gizo-sarkiz-sarkiz-sarkis-serkis-sarkoz-lole-lole-levon-gilo.html adresinden erişildi.
• Kalak, D., Güleç Özer, D., ve Aydin, S. (2023). Experiencing cultural heritage through gamification: mardin orphanage. Proceedings of the International Conference on Education and Research in Computer Aided Architectural Design in Europe, W. Dokonal, U. Hirschberg ve G. Wurzer (ed.), Graz University of Technology, Graz, 671-680.
• Karaca, R. (2016). Batılılaşan İstanbul’un Rum Mimarları ve Eserleri. 01 Mayıs 2024 tarihinde https://hyetert.org/2016/03/04/batililasan-istanbulun-rum-mimarlari-ve-eserleri/ adresinden erişildi.
• Koçoğlu, H. (Yönetmen). (2013). Büyükdedem mimarbaşı lole. Ankara: GenPa A.Ş.
• Kolay, E. (2021). Batılılaşma dönemi osmanlı mimarlığında bir iktidar imgesi: balkon. Mimarlık ve Yaşam, 6(3), 1063-1080.
• Korey, A. (2024). The Architecture of Michelangelo's Laurentian Library. 28 Haziran 2024 tarihinde https://www.arttrav.com/florence/laurentian-library/ adresinden erişildi.
• Köker, O. (2005). Orlando carlo calumeno koleksiyonu’ndan kartpostallarla 100 yıl önce türkiye’de ermeniler. İstanbul: Birzamanlar Yayıncılık.
• Kutlu, İ., İlerisoy, Z. Y., ve Soyluk, A. (2022). Sequential approach of the re-using the historical military barrack in the old mardin heritage in turkey. Conservar Património, 40, 104-118.
• Kutlu, İ., ve Eray, S. S. (2021). Mardin idadi mektebinin mekânsal ve işlevsel değişimi üzerine bir değerlendirme. Sanat Tarihi Dergisi, 30(1), 285-303.
• Lynch, K. (2010). Kent imgesi. (İ. Başaran, Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Mardin İl Milli Eğitim Müdürlüğü. (2019). 1 Mart 2024 tarihinde https://x.com/mardinilmem/status/1100020573827141632 adresinden erişildi.
• Mardin İli Kültür Envanteri. (2022). 25 Şubat 2024 tarihinde https://www.dika.org.tr/assets/upload/dosyalar/mardin-kultur-envanteri-1-cilt.pdf adresinden erişildi.
• Mardin Kültür Turizm ve Tanıtım Yatırımcılar Derneği. (2015a, 20 Ocak). [Facebook durum güncellemesi] 02 Mayıs 2024 tarihinde https://www.facebook.com/MMakder/photos/pb.100070650453443.-2207520000/601702673293480/?type=3 adresinden erişildi.
• Mardin Kültür Turizm ve Tanıtım Yatırımcılar Derneği. (2015b, 22 Eylül). Bir Zarafet Simgesi: İsmail Efendi Evi (Cumbalı Ev). [Facebook durum güncellemesi] 02 Mayıs 2024 tarihinde https://www.facebook.com/MMakder/photos/pb.100070650453443.-2207520000/712745685522511/?type=3 adresinden erişildi.
• Mardin Kültür Turizm ve Tanıtım Yatırımcılar Derneği. (2015c, 17 Aralık). Taşın Hayat Bulduğu Yapı: Mimarbaşı Lole Evi. [Facebook durum güncellemesi] 02 Mayıs 2024 tarihinde https://www.facebook.com/MMakder/photos/pb.100070650453443.-2207520000/740917619371984/?type=3 adresinden erişildi.
• Mardin Kültür Turizm ve Tanıtım Yatırımcılar Derneği. (2016, 27 Haziran). [Facebook durum güncellemesi] 02 Mayıs 2024 tarihinde https://www.facebook.com/MMakder/photos/pb.100070650453443.-2207520000/712745685522511/?type=3 adresinden erişildi.
• Mardin Valiliği. (2023). 27 Şubat 2024 tarihinde https://twitter.com/Mardin_Valiligi/status/1724125926659633646 adresinden erişildi.
• Maridin Hotel. (t.y.). 05 Mayıs 2024 tarihinde http://maridin.com/fotogaleri.asp?id=230&kategori=Foto%20Galeri adresinden erişildi.
• McNeill, D. (2011). The ‘bilbao effect”. S. S. Fainstein and S. Campbell (Der.), Readings in urban theory içinde (ss.303-318), West Sussex: Blackwell Publishing Ltd.
• Noyan, S. (2008). Mardin: bir şehir, bir malikane, sıradışı evler. Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• Olgaç, F. (2002). Mardin şehir rehberi. Mardin Kültür, Turizm ve Tanıtım Derneği, Mardin: Mardinsesi Matbaası.
• Ortaylı, İ. (1976). Tarihsel evrimi içinde mimarlar. Mimarlık, 76(3), 56-58.
• Ortaylı, İ. (1987). İmparatorluğun en uzun yüzyılı, 2. baskı. İstanbul: Hil Yayın.
• Özkurt, M. Ç. (2016). Tanzimat’tan cumhuriyet’e başkent istanbul’da ekonomi, siyaset ve mimarlık İlişkileri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, İstanbul.
• Parlakoğlu, M. S. [Mehmet Selim] (2019, 10 Kasım). Bir Zamanlar Mardin Yetiştirme Yurdu. [Facebook durum güncellemesi] 04 Mayıs 2024 tarihinde https://www.facebook.com/photo/?fbid=10219308639014334&set=g.677661952305405 adresinden erişildi.
• Parlakoğlu, M. S. [Mehmet Selim] (2021a, 12 Nisan). Bir Zamanlar Mardin Palas Oteli-1945. [Facebook durum güncellemesi] 04 Mayıs 2024 tarihinde https://www.facebook.com/photo/?fbid=10223690981130148&set=g.677661952305405 adresinden erişildi.
• Parlakoğlu, M. S. [Mehmet Selim] (2021b, 25 Eylül). Bir Zamanlar Mardin’de Cumbalı Ev-1949. [Facebook durum güncellemesi] 04 Mayıs 2024 tarihinde https://www.facebook.com/photo/?fbid=10224665752258817&set=g.677661952305405 adresinden erişildi.
• Parlakoğlu, M. S. [Mehmet Selim] (2022a, 26 Şubat). Bir Zamanlar Mardin Yatılı Mektebi-1931. [Facebook durum güncellemesi] 04 Mayıs 2024 tarihinde https://www.facebook.com/photo/?fbid=10226381487551127&set=gm.7968573606547500&idorvanity=677661952305405 adresinden erişildi.
• Parlakoğlu, M. S. [Mehmet Selim] (2022b, 29 Ağustos). Bir Zamanlar Mardin Şahkulubey Konağı-1978. [Facebook durum güncellemesi] 04 Mayıs 2024 tarihinde https://www.facebook.com/photo/?fbid=10226381487551127&set=gm.7968573606547500&idorvanity=677661952305405 adresinden erişildi.
• Parlakoğlu, M. S. [Mehmet Selim] (2022c, 28 Ekim). Bir Zamanlar Mardin Kız Öğretmen Okulu-1968. [Facebook durum güncellemesi] 04 Mayıs 2024 tarihinde https://www.facebook.com/photo/?fbid=10226746650399970&set=g.677661952305405 adresinden erişildi.
• Permanyer, L., ve Levick, M. (1998). Gaudi of barcelona. New York: Rizzoli International Publications, Inc.
• Şanlıurfa Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu. (2009). Sakıp Sabancı Mardin Kent Müzesi / Dilek Sabancı Sanat Galerisi Meydan Düzenlemesi Raporu Fotoğraf Dosyası.
• Şanlıurfa Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu. (t.y.). Cercis Murat Konağı Doğal ve Kültürel Varlıkları Koruma Envanteri.
• Şenyurt, O. (2006). Türkiye’de yapı üretiminde modernleşme ve taahhüt sisteminin oluşumu. (Yüksek Lisans Tezi). Türkiye ulusal tez merkezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul.
• Şenyurt, O. (2010). II. Abdülhamit döneminde iki ünlü saray mimarının siyasi ilişkileri. Journal of International Social Research, 3(11), 539-548.
• Şenyurt, O. (2011). Osmanlı mimarlık örgütlenmesinde değişim ve dönüşüm. İstanbul: Doğu Kitabevi.
• Tanju, B. (1999). 1908-1946 Türkiye mimarlığının kavramsal çerçevesi. (Doktora Tezi). Türkiye ulusal tez merkezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul.
• Tanju, B. (2002). Osmanlı mimarlık pratiğini çevreleyen zihniyet dünyası. A. U. Peker (Der.), 2000'den kesitler 1: osmanlı'da mekanlar / zamanlar / insanlar içinde (ss. 1-8). Ankara: ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları.
• Taş, M. (2003). Osmanlı’dan günümüze yapı üretiminde mimarlık meslek örgütlenmesinin gelişimi. Uludağ Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Dergisi, 8(1), 203-214.
• Ternon, Y. (2013). Mardin 1915 bir yıkımın patolojik anatomisi. İstanbul: Belge Yayınları.
• Turan, Ş. (2020). Mimarbaşı. TDV İslâm Ansiklopedisi, 02 Mart 2024 tarihinde https://islamansiklopedisi.org.tr/mimarbasi adresinden erişildi.
• Url-1: Gazipaşa İlkokulu – Mardin. 02 Mart 2024 tarihinde https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/mardin/gezilecekyer/gazipasa-lkokulu adresinden erişildi.
• Varuy, M. (2012, 6 Ağustos). Mardin’in Şaşırtan Kadınları. 10 Mart 2024 tarihinde https://meralvaruy-yazgi.com/page/95/ adresinden erişildi.
• Wharton, A. (2015). Localism in the late nineteenth century armenian churches of ottoman upper mesopotamia. Proceedings of the Christian Art under Muslim Rule, M. L. Hartmuth (ed.), Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten, Leiden, 19-60.
• Wharton-Durgaryan, A. (2022). Open for business? the stylistic choices and symbolic vocabulary of post-reform armenian mansions in mardin and bitlis. Études arméniennes contemporaines, (14), 119-160.
• Yalçın, B. [Burcu] (2018, 6 Mayıs). [Foursquare durum güncellemesi] 10 Mart 2024 tarihinde https://tr.foursquare.com/v/mor-efremmanastırı/523e9f91498e698439fbcb69?openPhotoId=5aeecf0b2632ec002cae551e adresinden erişildi.
• Yeşilbaş, E. (2018). Mardin çarşılarının tarihî ve mimarî özelliklerine dair tespitler. Sanat Tarihi Dergisi, 27(1), 97-117.
• Yeşilbaş, E. (2019). Mardin şahtana konağı ve restorasyonuna dair gözlemler. Kadim Akademi Sosyal Bilimler Dergisi, 3(1), 16-38.
• Zucker, S. [Steven] (2014, 31 Mart). Alberti, Palazzo Rucellai. [Flickr durum güncellemesi] 10 Mart 2024 tarihinde https://www.flickr.com/photos/profzucker/15876451506/ adresinden erişildi.