Türk Siyasi Tarihinde Mübadele Süreci: Sakarya-Serdivan Örneği

Yıl 2024, Cilt: 16 Sayı: 45, 1576 - 1610, 30.10.2024

Cemile Şahin , Filiz Türüt

https://doi.org/10.31198/idealkent.1502326

Öz

Osmanlı Devleti’nin Balkanlardaki topraklarını kaybetmesiyle, buralarda yaşayan yüzbinlerce Müslüman Türk azınlık durumuna düşmüştür. Bir yandan azınlık konumunda olup, kötü muamelelere maruz kalan Müslüman Türklere yardım edebilmek, diğer yandan homojen bir nüfusa sahip ulus devlet oluşturabilme çabaları neticesinde, Türkiye ile Yunanistan arasında bir nüfus mübadelesi yapılması öngörülmüştür. 30 Ocak 1923 tarihinde imzalanan Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi Sözleşmesi gereğince Yunanistan’da yaşayan Müslüman nüfusla (Batı Trakya Müslümanları hariç) Türkiye’de yaşayan Rum Ortodoks nüfusun (İstanbul, Bozcaada ve Gökçeada’daki Rumlar hariç) değiştirilmesi kararlaştırılmıştır. Bu doğrultuda öncelikle göçmenlerin iskân edilebilmeleri için iskân bölgeleri tespit edilerek, gerekli hazırlıklar tamamlanmıştır. Sakarya bölgesi; coğrafi konumu, ulaşım olanakları, iklimi, verimli arazileriyle göçmenlerin sıklıkla yerleştirildiği önemli bir iskân bölgesidir ve mübadiller için tercih edilen bir yer olmuştur. Çalışmamızın amacı; Sakarya bölgesinde Serdivan ilçesine yerleştirilen mübadillerin iskân süreçlerini, yaşadıkları sıkıntıları, uyum süreçlerini ve bölgenin ekonomik, sosyal, siyasal, kültürel yapısına katkılarını incelemektir. Mübadillerin yıllarca devam eden birlikte ve kardeşçe yaşama becerilerini ele alarak, günümüzde göçmenlerin uyum sorunları ve yerli toplumla barış içinde birlikte yaşama sürecinde karşılaşılan problemlere çözüm önerileri sunmak amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Göç, Nüfus Mübadelesi, Mübadil, Sakarya-Serdivan, Mübadillerin İskanı

The Process of the Population Exchange in Turkish Political History: The Case of Sakarya-Serdivan

Öz

Following the Ottoman Empire's loss of Balkan territories, a population exchange between Türkiye and Greece was proposed to aid mistreated Muslim Turks and create a homogeneous nation-state. The Turkish-Greek Population Exchange Agreement of January 30, 1923, mandated the exchange of Muslims in Greece (excluding Western Thrace) and Greek Orthodox Christians in Turkey (excluding Istanbul, Gökçeada and Bozcaada). Settlement areas for immigrants were identified and preparations completed. Due to its location, transportation facilities, climate, fertile lands, and opportunities, the Sakarya region has historically been a key settlement area for immigrants. The aim of our study is to focus on the settlement processes of the immigrants in the Serdivan district of Sakarya and the problems they faced during this process, their adaptation processes, their contributions to the economic, social, political and cultural structure of the region. The study emphasizes the long-standing ability to live together in harmony and brotherhood. It is intended that the evaluations made will also contribute to solving some of the problems encountered in the current process of immigrant integration and peaceful coexistence with the local community.

Anahtar Kelimeler

Migration, populatıon exchange, exchangee, Serdivan, settlement

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 149/1/1.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 149/1/11.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 152/27/3.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 273/797/16.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 282/846/20.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 285/863/5.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 361/14/3.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 361/14/4.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 361/14/14.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 367/51/1.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 367/51/2.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 367/51/3.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 367/56/2.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 387/184/15.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 405/309/3.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 409/340/9.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 409/340/11.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 411/352/9.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 411/352/10.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 418/394/15.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 459/699/1.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 459/699/2.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 460/707/5.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 613/1727/15.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 667/2032/3.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 669/2043/14.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 670/2051/14.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 674/2075/26.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 675/2079/6.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 675/2079/7.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 676/2083/11.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 676/2085/15.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 676/2086/5.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 680/2107/44.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 680/2107/46.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 680/2107/47.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 680/2107/48.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 682/2116/3.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 682/2116/4.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 682/2116/9.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 682/2116/10.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 682/2116/12.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 682/2116/13.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 682/2116/15.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 682/2116/16.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 682/2116/17.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 682/2116/18.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 682/2116/19.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 682/2116/20.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 682/2116/22.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 682/2116/23.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 682/2116/24.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 682/2116/25.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 682/2116/26.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 682/2116/28.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 682/2116/29.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 682/2116/32.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 688/2140/6.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 688/2140/9.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 688/2141/42.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 688/2141/48.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 688/2141/49.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 694/20167/28.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 700/2201/1.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 700/2201/3.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 700/2201/5.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 700/2201/7.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 701/2205/29.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 701/2205/13.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 701/2205/14.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 701/2205/15.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 701/2205/16.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 701/2205/27.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 701/2205/33.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 701/2205/35.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 701/2205/38.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 701/2205/39.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 701/2205/40.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 701/2205/41.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 701/2205/42.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 701/2205/43.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 703/2218/7.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 703/2218/8.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 705/2226/6.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 706/2235/11.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 706/2235/17.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 707/2237/14.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 707/2238/45.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 711/2255/7.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 712/2260/17.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 712/2260/2.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 712/2260/18.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 731/2367/24.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 733/2377/11.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 733/2377/13.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 733/2377/17.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 733/2377/20.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 752/2471/3.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 786/2650/27.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 845/2987/18.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 845/2987/19.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 850/3024/1.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 861/3094/14.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 879/3206/12.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 889/3271/30.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 908/3390/17.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 962/3723/1.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 1002/3961/24.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 1002/3961/26.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 1021/4077/4.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 1021/4077/6.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 1023/4087/6.
• BCA, Dışişleri Bakanlığı, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, 1028/4122/34.
• BCA, Toprak İskân Genel Müdürlüğü (İskân), 16/65/7.
• BCA, Toprak İskân Genel Müdürlüğü (Memurin), 33/48/5.
• BCA, Toprak İskân Genel Müdürlüğü (Muhacirin), 36/9/4.
• BCA, Toprak İskân Genel Müdürlüğü (Muhacirin), 41/48/5.
• BCA, Toprak İskân Genel Müdürlüğü (Muhacirin), 44/67/14.
• BCA, Toprak İskân Genel Müdürlüğü (Muhacirin), 45/72/10.
• BCA, Toprak İskân Genel Müdürlüğü (Muhacirin), 45/75/30.
• BCA, Toprak İskân Genel Müdürlüğü (Muhacirin), 46/83/4.
• BCA, Toprak İskân Genel Müdürlüğü (Muhacirin), 49/99/15.
• BCA, Toprak İskân Genel Müdürlüğü (Muhacirin), 49/101/22.
• BCA, Toprak İskân Genel Müdürlüğü (Muhacirin), 51/116/5.
• BCA, Toprak İskân Genel Müdürlüğü (Muhacirin), 56/146/9.
• BCA, Toprak İskân Genel Müdürlüğü (Muhacirin), 57/150/11.
• BOA, NFS. D., 645.
• BOA, ML. VRD. TMT., 4180.
• Kızılay Arşivi (KA), 88/69, 5 Nisan 1340/1924.
• Kızılay Arşivi (KA), 88/ 152, 2 Nisan 1340/1924.
• Kızılay Arşivi (KA), 88/ 152, 8 Nisan 1340/1924.
• Süreli yayınlar Vakit, “Muhacirlerin İşleri”, 20 (Ramazan) Nisan 1924.
• Vakit, “Mübadele Faaliyeti”, 22 (Ramazan) Nisan 1924.
• Vakit, “Muhacir Nakliyatı”, Vakit, 18 (Şevval) Mayıs 1924.
• Vatan, “Muhacirlerin İskânı”, 18 (Recep) Şubat 1924.
• Vatan, “Muhacir Nakliyatı”, 18 (Şaban) Mart 1924.
• Vatan, “Muhacirlerin Nakli”, 16 (Ramazan) Nisan 1924.
• Vatan, “İzmit Havalisinde İskân Edilen Muhacirler”, 6 (Zi'l-Hicce) Temmuz 1924.
•   Tezler Çelebi, E., (2005). Mübadele, İmar ve İskân Vekâleti (Kuruluşu, Teşkilât Yapısı ve Faaliyetleri, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun.
• Kitap ve Makaleler “352 Sayılı Mübadele, İmar ve İskân Vekâleti İhdasına Dair Kanun”, (1923). Kanunlar Dergisi, Ankara: TBMM Basımevi, C. 2.
• Ağanoğlu, Y., (2001). Göç, Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Balkanlar'ın Makûs Talihi, İstanbul: Kum Saati Yayınları.
• Aktaş, A., (2008). Kültürel Renkleriyle Sakarya, Adapazarı: Adapazarı Merkez Belediyesi Kültür Yay.
• Arı, K., (1995). Büyük Mübadele, Türkiye’ye Zorunlu Göç (1923-1925), İstanbul.
• Arı, K., (2008). Türk Ticaret-i Bahriyesi ve Mübadele Gemileri, İzmir: Deniz Ticaret Odası İzmir Şubesi Yayınları.
• Bayındır Goularas, G., (2012). “1923 Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi ve Günümüzde Mübadil Kimlik ve Kültürlerinin Yaşatılması”, Alternatif Politika, 4/2: 129-146.
• Çelebi, E., (2006). “Türk ve Rum Ahalinin Mübadelesine Dair Oluşturulan Komisyonlardan Muhtelit Mübadele Komisyonu ve Faaliyetleri”, Erzincan Eğitim Fakültesi Dergisi, 8/1: 107-120.
• Çetin, N., (2015). “Tasfiye Talepnamelerine Göre Kocaeli İline İskân Edilen Mübadillerin Memleketleri ve İskân Edildikleri İdari Birimler”, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi, Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı Yayınları.
• Eröz, M., Alpan, S., (1968). Adapazarı Tarihçesi ve Sakarya Coğrafyası, İstanbul.
• İnce, E., (2017). “Tasfiye Talepnamelerine Göre Selanik Müslüman Türk Köyleri Mübadillerin Mesleki Dağılımları Üzerine Tespitler”, Mübadelenin 94. Yılı anısına Uluslararası Mübadele Sempozyumu Bildirileri, Tekirdağ: Tekirdağ Büyükşehir Belediyesi, Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı Yayınları.
• İpek, N. (2015). “Kocaeli'nde Göç ve İskân”, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri-III, Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi, Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı Yayınları.
• İpek, N., (2000). Mübadele ve Samsun, Ankara: TTK Yay.
• İskân Tarihçesi, (1932). İstanbul: Hamit Matbaası.
• Karpat, K., (2018). Osmanlı’dan Günümüze Etnik Yapılanma ve Göçler, İstanbul: Timaş Yay.
• Kaya, M., Deveci, A., (2014). “Tasfiye Talepnamelerine Göre Ankara Vilayetinde Mübadillerin Yerleştirilmesi”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 14/29: 175-188.
• Kılıç, Ö., (2021). XIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nden Latin Amerika’ya Göç Hareketi, Ankara: TTK Yay.
• Konukçu, E., (2012). Sakarya Yazıları, Sakarya: Değişim Yayınları.
• Macar, E., (2015). “Yunanistan’dan Anadolu’ya Göç: Nüfus Mübadelesi”, Türkiye’nin Göç Tarihi 14. Yüzyıldan 21. Yüzyıla Türkiye’ye Göçler, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Narin, R., (2011). XIX. Yüzyılda Adapazarı, Sakarya: Sakarya İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
• Narin, R., Konukçu, E., (2013). Serdivan Tarihi, Sakarya: Serdivan Belediyesi.
• Özcan, E., (2010). “Ahali Mübadelesi ve Yardımların İstanbul Örneği”, Çağdaş Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 9/20-21: 55-75.
• Parlak, C., (2012). “Çanakkale Merkeze ve İlçelerine Yerleştirilen Giritli Mübadil Göçmenler”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı Dergisi, 10/13 : 127-154.
• Sakarya Halk Kültürü (Derleme Çalışması), (2003). Editör: Türker Eroğlu, Sakarya.
• Saydam, A., (1997). Kırım ve Kafkasya Göçleri (1856-1876), Ankara: TTK Yay.
• Sepetcioğlu, T. E., (2014). “İki Tarihsel “Eski” Kavram, Bir Sosyokültürel “Yeni” Kimlik: Mübadele Nedir, Mübadiller Kimlerdir?”, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.180, S.180: 49-84.
• Sofuoğlu, E., (2005). “Adapazarı’nda Belediyecilik Faaliyetleri”, Sakarya İli Tarihi, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları.
• Şahin, E., (2005). “Sakarya Vilayetinin Oluşumu”, Sakarya İli Tarihi, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları.
• Şen, İ., (2004). “Salihli Mübadilleri ve Karşılaştıkları Sorunlar”, Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, S.16: 65-78.
• Ulugün, F. Y., (2015). “Kocaeli’de Tarihsel Göçler”. Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri-III, Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi, Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı Yayınları.
• Uluslararası Göç örgütü (IOM), (2013). Göç Terimleri Sözlüğü.
• Uzman, N., (2018). Türkiye’nin Mülteci ve Muhacir Politikaları (1923-1947), Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• Yeşilbursa, B. K., Ateş, A., (2017). “Mübadele ile Kocaeli’ne İskân Edilen Göçmenler ve Karşılaştıkları Sorunlar (1923-1930)”, Uluslararası Gazi Süleyman Paşa ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi, Kültür ve Sosyal İşler Dairesi Başkanlığı Yayınları.
• İnternet Siteleri https://serdivan.bel.tr/96f4ff36bd05635d6566754bbc33c792/1/Serdivan%20Belediyesi%202020-2024%20Stratejik%20Plan%C4%B1%20%281%29.pdf(erişim tarihi:23.05.2024)
• “Serdivan”, https://serdivan.meb.gov.tr/serdivan.html (erişim tarihi: 23.05.2024).
• “Serdivan”, http://www.sakarya.gov.tr/serdivan (erişim tarihi: 23.05.2024).
• “Serdivan’ın Üç Unutulmaz Endemik Tadı Ravika İnciri, Avdira Dutu, Doktor Üzümü”, Erişim 14 Aralık, 2018, http://www.sakaryahalk.com/m-serdivan-in-uc-unutulmaz-endemik-tadi-ravika-inciri-avdira-dutu-doktor-uzumu-2368.html (erişim tarihi: 29.05.2024).
• Sakarya Valiliği İl Brifingi, Temmuz 2022. (http://www.sakarya.gov.tr/kurumlar/sakarya.gov.tr/y_site/sakarya/brifing/Kisa-brifing--temmuz-2022.pdf), (erişim 09.03.2023).