The late Ottoman city in pieces: technologies, rhythms, frictions

Yıl 2025, Sayı: 48, 44 - 71, 30.06.2025

Habibe Tuba Bölük

https://doi.org/10.31198/idealkent.1706066

Öz

This article examines three distinct late Ottoman encounters—timber construction following the 1894 earthquake, the imagined form of electricity in Ahmed Fâik’s Monsieur Elektrik, before it had fully entered everyday life, and the experience of the bicycle in Ahmet Tevfik’s Velosipet ile Bir Cevelan—through the lens of temporal frictions that shaped technological experience in the empire. It foregrounds how technologies entered Ottoman society through asynchronous rhythms, unsettling both linear narratives of progress and assumptions of traditional continuity. In this respect, the article examines socio-technical change in late nineteenth-century Istanbul without reproducing the assumptions of Eurocentric narratives of development or the static imaginary of the Islamic city. These case studies illustrate how materials once deemed ‘obsolete’ regained functional value, how technological imaginaries circulated ahead of infrastructure, and how devices were reinterpreted through bodily engagement and everyday negotiation. Drawing on insights from Science and Technology Studies (STS), the article adopts a socio-technical perspective to argue that technologies were neither simply imported nor externally imposed, but rather redefined through local encounters. In doing so, it challenges both essentialist readings of the “Islamic city” and universalist claims of Western modernity, offering an alternative historiography of urban transformation grounded in improvisation, affectivity, and the spatial-temporal rhythms of everyday life.

Anahtar Kelimeler

ottoman technology , late 19th century , local encounters , science and technology studies , islamic city

Geç Osmanlı kentinde parçalanmışlık: teknolojiler, ritimler, sürtüşmeler

Öz

Bu makale, geç Osmanlı dönemine ait üç farklı karşılaşmayı—1894 depreminin ardından ahşap yapı inşası, Ahmed Fâik’in Monsieur Elektrik adlı eserinde, elektriğin henüz gündelik yaşama nüfuz etmeden önce tahayyül edilen biçimi ve Ahmet Tevfik’in Velosipet ile Bir Cevelan adlı eserinde bisiklet deneyimi—imparatorluktaki teknolojik deneyimi şekillendiren zamansal sürtüşmeler merceğinden incelemektedir. Teknolojilerin Osmanlı toplumuna eşzamanlı olmayan ritimlerle dahil olduğunu öne sürerek hem doğrusal ilerleme anlatılarını hem de geleneksel süreklilik varsayımlarını sarsmaktadır. Bu bağlamda makale, geç on dokuzuncu yüzyıl İstanbul’undaki sosyo-teknik değişimi, Avrupa-merkezli ilerleme anlatılarına dayanan varsayımları ya da İslam şehrine dair durağan tahayyülleri tekrar etmeden incelemektedir. Söz konusu vaka çalışmaları, ‘modası geçmiş’ yapı malzemelerinin işlevsel değerini nasıl yeniden kazandığını, teknolojik tahayyüllerin altyapıdan önce nasıl dolaşıma girdiğini ve aygıtların nasıl bedensel etkileşim ve gündelik müzakere yoluyla yeniden yorumlandığını göstermektedir. Makale, Bilim ve Teknoloji Çalışmaları (STS) literatüründen beslenen sosyo-teknik bir yaklaşımı benimseyerek teknolojilerin yalnızca ithal ya da dayatılmış değil, yerel karşılaşmalarla yeniden tanımlanmış olduğunu savunur. Böylece hem “İslam şehri”ne dair özcü kabullere hem de Batı modernitesinin evrenselci iddialarına karşı, doğaçlama, duygulanım ve yaşamsal ritimlere odaklanan alternatif bir kent tarihçiliği önerir.

Anahtar Kelimeler

osmanlı teknolojisi , geç 19.yüzyıl , yerel karşılaşmalar , bilim ve teknoloji çalışmaları , islam kenti

Kaynakça

• Acar, D. (2015). 19. yüzyılın ikinci yarısında İstanbul’da ahşap yapım sistemlerinin değişimi: Gelenekselin rasyonelleştirilmesi / Evolution of timber construction systems in the second half of the 19th century in Istanbul: Rationalization of the traditional (PhD Thesis). İstanbul Teknik Üniversitesi. (TDV İslâm Araştırmaları Merkezi).
• Acar, D. and Mazlum, D. (2016). Timber-framed houses built for the court members after the 1894 earthquake in istanbul: rationalization of construction techniques. International Journal of Architectural Heritage, 10(5), 604–619.
• Appadurai, A. (1986). The social life of things: commodities in cultural perspective. Cambridge: Cambridge University Press.
• Appel, H. (2019). The licit life of capitalism: U.S. oil in equatorial guinea. Durham: Duke University Press.
• Appel, H., Anand, N., and Gupta, A. (2018). Introduction: temporality, politics, and the promise of infrastructure. N. Anand, A. Gupta, and H. Appel (Eds.), in The promise of infrastructure (pp. 1–38). Duke University Press.
• Bhaskar, R. (2008). A realist theory of science. London: Routledge.
• Bijker, W. E. (1993). Do not despair: there is life after constructivism. Science, Technology, & Human Values, 18(1), 113–138.
• Bijker, W. E., Hughes, T. Parke., and Pinch, T. J. (1987). The social construction of technological systems: new directions in the sociology and history of technology: Workshop: Papers. Cambridge, Mass: MIT Press.
• (BOA) Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Bab-ı Ali Evrak Odası. (1899). Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (Dosya No:1314, Gömlek No:98508).
• (BOA) Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Hariciye Nezareti İdare. (1903). Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (Dosya No:2082, Gömlek No:43).
• (BOA) Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Hazine-i Hassa Hazine-i Hassa Defterleri. (1894). Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (Dosya No:27830).
• (BOA) Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Hazine-i Hassa Hazine-i Hassa Ebniye Anbarı Müdürlüğü. (1894). Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (Dosya No:39, Gömlek No:30).
• (BOA) Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, İrade İrade Şura-yı Devlet. (1876). Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (Dosya No:32, Gömlek No:1579).
• (BOA) Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, İrade Rüsumat. (1896). Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (Dosya No:6, Gömlek No:22).
• (BOA) Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Sadaret Mühimme Kalemi Evrakı. (1863). Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (Dosya No:257, Gömlek No:44).
• (BOA) Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Sadaret Mühimme Kalemi Evrakı. (1866). Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (Dosya No:347, Gömlek No:36).
• (BOA) Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Yıldız Resmi Maruzat. (1885). Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (Dosya No:28, Gömlek No:49).
• (BOA) Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Yıldız Şehremaneti Maruzatı. (1894). Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (Dosya No:4, Gömlek No:95).
• (BOA) Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Yıldız Ticaret ve Nafia Nezareti Maruzatı. (1902). Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (Dosya No:7, Gömlek No:32).
• Brey, P. (2003). Theorizing modernity and technology. T. J. Misa, P. Brey, and A. Feenberg (Eds.), in Modernity and technology (pp. 33–71). London: MIT Press.
• Bundesarchiv, BArch R 901/11813. (1900). Aktenzeichen: Türkei Nr. 44 (BArch R 901 Auswärtiges Amt).
• Çelik, Z. (1997). Urban forms and colonial confrontations: algiers under french rule. Berkeley: University of California Press.
• Çelik, Z. (1999). New approaches to the ‘non-western’ city. Journal of the Society of Architectural Historians, 58(3), 374–381. JSTOR. https://doi.org/10.2307/991531
• Çelik, Z. (1986). The remaking of istanbul: portrait of an ottoman city in the nineteenth century. Seattle: University of Washington Press.
• Çelik, Z., Eldem, E., Öztuncay, B., Terpak, F., and Bonfitto, P. L. (2015). Camera ottomana: osmanlı imparatorluğu’nda fotoğraf ve modernite 1840-1914 (Z. Çelik and E. Eldem, Eds.; A. Gür, Trans.). İstanbul: Koç Üniversitesi.
• Collins, H. M. (2010). Tacit and explicit knowledge. Chicago: University of Chicago press.
• De Amicis, E. (1896). Constantinople (Stamboul edition.). New York ; G. P. Putnam’s Sons.
• Edgerton, D. (2008). The shock of the old: technology and global history since 1900. London: Profile Books.
• Eldem, E. (2021). Powerful images—the diffusion and impact of photography in the ottoman Empire, 1870–1914. Z. Çelik and E. Eldem (Eds.), in Camera ottomana: photography and modernity in the ottoman empire 1840-1914 (pp. 106–154). İstanbul: Koç University Press.
• Eldem, E. (2022). Tanzimat hatt-ı hümayunu’nu (1839) baştan okuma. Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, 20, 9–97.
• Ergin, O. N. (1995). Mecelle-i umûr-ı belediyye: Cilt 2. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı.
• Gandolfo, D. (2013). Formless: a day at lima’s office of formalization. Cultural Anthropology, 28(2), 278–298.
• Geertz, C. (Ed.). (2010). After the fact: two countries, four decades, one anthropologist. Cambridge, Mass: Harvard University Press.
• Genç, M. and Mazak, M. (2000). İstanbul depremleri: fotoğraf ve belgelerde 1894 depremi. İstanbul: İGDAŞ.
• Grint, K. and Woolgar, S. (1997). The machine at work: technology, work and organization. Cambridge: Polity Press.
• Gürses Söğüt, S. (2015). Yeni belgelerle 1865 hocapaşa yangını’nın sınırları. Toplumsal Tarih, 263, 74–80.
• Gürses Söğüt, S. (2016). 19.Yüzyıl istanbul’undaki yeni şehir düzenlemelerinde araçlar, teknolojiler, kurumsal çözümler. Toplumsal Tarih, 274, 76–89.
• Hillenbrand, R. (2003). Studying islamic architecture: challenges and perspectives. Architectural History, 46, 1–18. Cambridge Core. https://doi.org/10.2307/1568797
• Hull, M. S. (2008). Ruled by records: the expropriation of land and the misappropriation of lists in islamabad. American Ethnologist, 35(4), 501–518.
• İhsan, A. (1896). Darüssınai-i Osmaniye. Servet-i Fünun Dergisi, 290, 56.
• İhsan, A. (1899). Darüssınai-i Osmaniye. Servet-i Fünun Dergisi, 448, 89.
• İleri, N. (2024a). İstanbul’un elektriği: tarihsel bir çerçeve. N. İleri (Series Ed.), in Bir cereyan hâsıl oldu: osmanlı’dan cumhuriyet’e istanbul’da elektrikli yaşam (ss. 1–26). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• İleri, N. (2024b). The politics of electricity use and non-use in late ottoman istanbul. History of Science, 62(4), 511–538.
• İleri, N. ve Degirmencioglu, C. (2020). Erken cumhuriyet dönemi türkiyesi’nde asri ev tartışmaları ve elektrikli tenvirat. ViraVerita E-Dergi, (12), 92–126.
• İstanbul Kadı Sicilleri 76 İstanbul Mahkemesi 25 Numaralı Sicil (Istanbul Qadi Registers 76 Istanbul Court Registry No. 25) (H. 1179-1180 / M. 1765-1767). (1765). İstanbul Kadı Sicilleri 76.
• İstanbul Kadı Sicilleri 83 İstanbul Mahkemesi 97 Numaralı Sicil (Istanbul Qadi Registers 83 Istanbul Court Registry No. 97) (H.1217-1225 / M. 1802-1810). (1802). İstanbul Kadı Sicilleri 83.
• Küçük, S. (2013). Osmanlı algısında garb teknolojisi: ’’mösyö elektrik’’in sergüzeşti. BELLETEN, 77(279), 713–740.
• Latour, B. (1987). Science in action. Harvard University Press.
• Latour, B. (2005). Reassembling the social: an introduction to actor-network-theory. Oxford: Oxford University Press.
• Law, J. and Hassard, J. (1999). Actor network theory and after. Oxford: Blackwell.
• Lyon, D. (2003). Surveillance technology and surveillance society. T. J. Misa, P. Brey, and A. Feenberg, in Modernity and technology (pp. 161–183). London: MIT Press.
• MacKenzie, D. A. and Wajcman, J. (1985). The Social shaping of technology: how the refrigerator got its hum. Milton Keynes: Open University Press.
• Marvin, C. (1988). When old technologies were new: thinking about electric communication in the late nineteenth century. New York: Oxford University Press.
• Murata, J. (2003). Creativity of technology: an origin of modernity? T. J. Misa, P. Brey, and A. Feenberg, in Modernity and technology (pp. 227–253). London: MIT Press.
• O’Meara, S. (2007). Space and muslim urban life: at the limits of the labyrinth of fez. London: Routledge.
• Öhman, C. (2020). A theory of temporal telepresence: reconsidering the digital time collapse. Time & Society, 29, 1061–1081. https://doi.org/10.1177/0961463X20940471
• Pamuk, Ş. (2018). Osmanlı ekonomisinde bağımlılık ve büyüme 1820-1913 (4. bs., Ed.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Pinch, T. J. and Bijker, W. E. (2012). The social construction of facts and artifacts: or how the sociology of science and the sociology of technology might benefit each other. W. E. Bijker, T. Parke. Hughes, and T. J. Pinch (Eds.), in The social construction of technological systems: new directions in the sociology and history of technology: Anniversary Edition (pp. 11–44). Cambridge, Mass: MIT Press.
• Pinon, P. (2006). Les paradoxes de l’occidentalisation de l’architecture à istanbul à la fin du XIXe siècle. Romantisme, n° 131(1), 51–59. Cairn.info. Retrieved from Cairn.info.
• Rapoport, Y. (2018). Rural economy and tribal society in islamic egypt: a study of al-nabulusi’s ‘villages of the fayyum’. Turnhout: Brepols.
• Refik, A. (1930). İstanbul hayatı: hicri on ikinci asırda: 1100-1200. İstanbul: Türk Tarih Encümeni Külliyatı, Devlet Matbaası.
• Scott, J. C. (1998). Seeing like a state: how certain schemes to improve the human condition have failed. Yale University Press.
• Shapin, S. and Schaffer, S. (2011). Leviathan and the air-pump: hobbes, boyle, and the experimental life. Princeton, N.J: Princeton University Press.
• Tanyeli, U. (1987). ’İslam mimarlığı kavramına eleştirel bir bakış. Mimarlık Dergisi, 226, 52–54.
• Tekay Liu, C. (2024). Kaçak electricity: negotiating rights and privileges in the ottoman empire during the imperialist era. Journal of Cultural Economy, 17(2), 197–211. https://doi.org/10.1080/17530350.2023.2281408
• Tevfik, İ. A. (2006). Velosipet ile bir cevelan: 1900’e doğru istanbul’dan bursa’ya bisikletli bir gezi (1. baskı; C. Kayra, Trans.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Uğur, Y. (2018). Mapping ottoman cities: socio-spatial definitions and groupings (1450-1700). Journal for Early Modern Cultural Studies, 18(3), 16–65.