ŞEYH BEDREDDİN İSYANI VE TÜRKİYE’DE MESİYANİK HAREKETLER ÜZERİNE KİMİ DÜŞÜNCELER

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 1, 18 - 56, 30.06.2022

Bayram Bayrakdar

Öz

15. yüzyıl başlarında Ankara bozgunundan (1402) sonra başlayan Anadolu beyliklerinde restorasyon dönemi olarak tanımlayacağımız bir süreçte, orta çağın bilinen klasik taht kavgalarının yanında, hâttâ, Osmanlı devleti ve toplumu adına Timur işgal ve istilâsından daha radikal gördüğüm sosyo-politik bir ayaklanma olgusu ile yüz yüze gelindi. Bu anlamda Şeyh Bedreddin ihtilâli, Sultan Sencer döneminde Horasan bölgesinde çıkan Oğuz ayaklanması (1153), Türkiye Selçuklularında Babaîler kıyamı (1236) ile kimi ortak yönlerden kıyaslanabilir bir kitlesel halk hareketi olarak ortaya çıkmıştır. Sultan Sencer dönemindeki Oğuz kıyamı salt politik bir ayaklanma iken, Babaîler ve Şeyh Bedreddin ayaklanmaları dini ve sosyo-politik bir olgu olarak değerlendirilebilir.
Şeyh Bedreddin ayaklanması, Osmanlı Devleti tarihinde beylikten devlete geçiş sürecinde, 28 Temmuz 1402 Ankara bozgununun getirdiği kaotik sürecin bir sonucu olarak Anadolu ve Rumeli’de gelişen bir kalkışmadır. Karaburun’daki Börklüce Mustafa ve Manisa yöresindeki Torlak Kemal isyanlarını Şeyh Bedreddin kalkışması ile birlikte almak gerekir; çünkü, Şeyh Bedreddin’in açık ya da örtülü önderliğinde ve bir halk kıyamı olarak başlayan tarihsel olgu modern anlamda bir ihtilâlci başkaldırı biçiminde tanımlanmalıdır. 15.yüzyılın ilk çeyreğinde başlayan ihtilâl, Anadolu’da Balkanlar’da ve Avrupa’da yankı bulmuştur. Bu dini ve sosyal hareket, toplum düzenini temelinden değiştirmeyi amaç edinen bir ihtilal hareketi olarak ele almak yanlış olmaz.

Anahtar Kelimeler

Ankara Savaşı, Şeyh Bedreddin Ayaklanması, MUsa Çelebi, Mehmet Çelebi, Fetret Devri, Börklüce Mustafa, Torlak Kemal

Kaynakça

• Adıvar, Adnan. Tarih Boyunca İlim ve Din, Remzi Kitabevi, İstanbul 1969.
• Aksel, Cumhur. Öteki 2 Efsaneden Gerçeğe Türklerin Tarihi, Kuzgun Kitap Yayınları, Bursa 2019.
• Anonim Tevârih-i Âl-i Osman (Fridrich Giese Neşri), Haz., N. Azamat, İstanbul 1992.
• Arca, Nurdan. Şeyh Bedreddin: Uzun İnce Bir Yol, İstanbul 2021.
• Ayas, M. Râmi. Türkiye’de İlk Tarikat Zümreleri Üzerine Din Sosyolojisi Açısından Bir Araştırma, Ankara 1991.
• Barkan, Ömer Lütfi. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler”, İktisat Fakültesi Mecmuası, (XI) İstanbul 1949-50.
• Barraclougf, Geoffrey. Times Dünya Tarihi Atlası, (Çev.; Zeki Okar), İstanbul 1980.
• Bayram, Mikâil. “Baba İshak Harekâtının Gerçek Sebebi ve Ahî Evran ile İlişkisi”, Diyanet Dergisi, XVIII/2, Ankara 1979.
• Cengiz Özakıncı. Çoktanrıcılıkta Yahudilikte Hıristiyanlıkta Gericilik ve İslâm’da Bilimin Yükselişi ve Çöküşü, Otopsi Yayınları, İstanbul 2009.
• Danişmend, İsmail Hâmi. İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi I, İstanbul 1971.
• Delilbaşı, Melek. “Balkanlar’da Osmanlı Fetihlerine Karşı Ortoks Halkın Tutumu”, XIII. Türk Tarih Kongresi (4-8 Ekim 1999), Ankara 2002.
• Direk, Zeynep. “Türkiye’de Felsefenin Kuruluşu”, Sosyal Bilimleri Yeniden Düşünmek, Metis yayınları, İstanbul 2001.
• Dukas, Bizans Tarihi, çev. Viladimir Mirmiroğlu, İstanbul Fetih Derneği Yayınları, İstanbul 1956.
• Elâm, Nilgün. “Musa Çelebi’nin Rumeli’ye Geçişinde Hıristiyan Aktörlerin Rolü”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (Sayı:13) Isparta 2011/1
• Fığlalı, Ethem Ruhi. Türkiye’de Alevilik ve Bektaşilik, Ankara 1990.
• Göçmen, Doğan. “Demokritos: Antik Atomculuğun ve Maddeci Evren Tasarımının Kurucusu”, İlkçağda Doğa, (Edit.; Abrim Gürgen), Doğu Kütüphanesi, İstanbul 2022.
• Gölpınarlı, Abdülbaki -Pertev Naili Boratav. Pir Sultan Abdal, Derin Yayınları, İstanbul 2010.
• Halil b. İsmail, Menakıb-ı Şeyh Bedreddin, Yayınlayan: A. Gölpınarlı-İsmet Sungurbey, Eti Yayınları, İstanbul 1967.
• İnalcık, Halil. Osmanlı Tarihinde Efsaneler ve Gerçekler, Kronik Yayınları, İstanbul 2020.
• İnalcık, Halil. Osmanlı ve Avrupa Osmanlı Devleti’nin Avrupa Tarihindeki Yeri, Kronik Yayınları, İstanbul 2020.
• İnalcık, Halil. Fâtih Sultan Mehemmed Han, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2021.
• İnalcık, Halil. Has-Bağçede ‘Ayş u Tarab Nedimler Şairler Mutrîbler Nedimler Şairler Mutrîbler, Türkiye İş Bankası Yayını, İstanbul 2021
• İnalcık, Halil. Osmanlı’da Devlet Hukuk ve Adalet, Kronik Yayınları, İstanbul 2020.
• İnalcık, Halil. Osmanlı ve Avrupa Osmanlı Devleti’nin Avrupa Tarihindeki Yeri, Kronik Yayınları, İstanbul 2020.
• İnalcık, Halil. Osmanlı Tarihinde Efsaneler ve Gerçekler, Kronik Yayınları, İstanbul 2020.
• İnalcık, Halil. The Ottoman Empire Classicak Age (1300-1600), (Translated by Norman Istkowitz and Colin İmber) London 1973.
• Kastritsis, Dimitrits J. The Sons of Bayezid: Empire Building and Representation in the Ottoman Civil War of 1402-1413, Brill, Leiden 2007.
• Kollektif Eser, İhtilâller ve Darbeler Tarihi/Les Coups D'Etat—Hükûmet Darbeleri, (Çev.; Sabiha Bozbağlı), İstanbul 1967.
• Küçük, Yalçın. Atamanoğlu Fatih, Tekin Yayınevi, İstanbul 2015.
• Mc Carty, Justin. Osmanlı Türkleri 1281’den 1923’e, (Çev.; Timur Demirtaş), Tarih ve Kuram Yayınları, İstanbul 2015.
• Mehmed Neşrî, Kitab-ı Cihannüma-Neşrî Tarihi II, (Yayınlayanlar: F.Reşit Unat, M. Altay Köymen, TTK Basımevi, Ankara 1987.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Babaîler, Aleviliğin Tarihsel Altyapısı yahut Anadolu’da İslâm-Türk Heteredoksisinin Gelişimi, Dergâh Yayınları, İstanbul 1996,
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Müllıidler (XV-XVII. Yüzyıllar), İstanbul 1998.
• Oruç Bey, Oruç Bey Tarihi, Hazırlayan: Nihal Atsız, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1972.
• Oruç Beğ Tarihi, (Haz.; Necdet Öztürk), Çamlıca Basım Yayın, İstanbul 2008.
• Özcan, Abdülkadir. “II. Bayezid Devri Tarihçiliği ve İlk Standart Osmanlı Tarihleri”, İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, (Sayı:2), Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Yayını, İstanbul 2013.
• Refik, Ahmet. On altıncı Asırda Râfızîlik ve Bektaşilik, (Sadeleştiren: Mehmet Yaman), Ufuk Matbaası, İstanbul 1994.
• Sevim, Ali. “Cimri Olayı Hakkında Birkaç Not”, Belleten, (XXV/90), Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara 1963.
• Show, Stanford J. Osmanlı İmparatorluğu’nda ve Türkiye Cumhuriyeti’nde Yahudiler, (Çev.; Meriç Sobutay) Kapı Yayınları, İstanbul 2008,
• Solakzâde Mehmed Hemdemi Efendi, Solakzâde Tarihi, c. I (Haz., Vahit Çabuk), Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara 1989.
• Taş, Aziz Nazmi Şakir. Adrianopol’den Edirne’ye Edirne ve Civarında Osmanlı Kültür ve Bilim Muhitinin Oluşumu (XIV-XVI: Yüzyıl), Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul 2009.
• Tekindağ, Şehabeddin. “Musa Çelebi”, İslâm Ansiklopedisi VIII, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1979.
• Turan, Osman. Müsameretül Ahbâr, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1944.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı. Kapıkulu Ocakları I, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1944.
• Ülken, Hilmi Ziya. Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü İslâm Medeniyetinde Tercümeler ve Tesirleri, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2020.
• Varlık, Nükhet. ”Osmanlılar’da Veba Salgınları”, Toplumsal Tarih, (S.296), Ağustos 2018.
• Werner, Erst. Şeyh Bedreddin ve Börklüce Mustafa, (Çeviri: Hakan Sevin), Kaynak Yayınları, İstanbul 2014.
• Wittek, Paul. Ankara Bozgunundan İstanbul’un Zaptına (1402-1455), (Çev.; Halil İnalcık), Ankara 1943.
• Yaltkaya, Şerefettin. "Bedreddin Simavî", İslâm Ansiklopedisi II, MEB Basımevi, İstanbul 1979.
• Yetkin, Çetin. İktidara Karşı Türk Direniş ve Devrimler I, Yeniden Anadolu ve Rumeli Müdafaa-yı Hukuk Yayınları, Antalya 2007.
• Yetkin, Çetin. Siyasal Düşünceler Tarihi I, Gürer Yayınları, İstanbul 2008.
• Yusuf Has Hâcib, Kutadgubilig, (Çev.; Reşit Rahmeti Arat), Kabalcı Yayınları, İstanbul 2006.
• Yüksel, Müfid. “Simavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin”, Tezkire, (8. Sayı), Bahar-Yaz 1994.
• Ziegler, Ph. The Black Dead, Penguin, Newyork 1971.
• Zinkeisen, Johann Wilhelm. Osmanlı İmparatorluğu Tarihi (1299-1453), Yeditepe Yayınları, (Çeviri: Nilüfer Epçeli), İstanbul 2011.