Kâdî Abdulcebbar’ın Düşüncesinde Teklifin Gayesel Yorumu

Yıl 2015, Cilt: 6 Sayı: 1, 239 - 275, 15.06.2015

Hüseyin Maraz

Öz

Teklifte bulunmanın gayesini açıklayabilmek esasında Mu’tezile’nin teolojik akılcılığını anlamada

önemli bir faktördür. Mu’tezile’ye göre Allah’ın insanla ilişkili bütün fiilleri maslahat ve fayda

yönüyle hikmeti gerektirmektedir. Bu düşünceyle onlar, ontolojik anlamda Allah’ın yaratma eyleminin

sorgulanamayacağını, fakat teleolojik (amaçsallık) olarak yaratmanın bir gaye ve hikmete

dayanmak zorunda olduğunu kabul etmişlerdir. Sorumluluk yüklenecek bir varlığın yaratılmasındaki

hikmet ve gayeyi anlamak için teklif kuramını rasyonel tarzda incelemek zorunludur. Bunun

yöntemi ise metafiziksel alanın hareket tarzı ve görünen âlemin ahlaki ve hukuki yapısı arasında bir

eşdeğerlik bağıntısı kurmaktır.

Anahtar Kelimeler

Mutezile, Teklif, Yaratma, Hikmet, Gaye

Kaynakça

• Abdulbârî Muhammed Dâvud, el-İradetu-inde’l-Mu’tezile-ve’l-Eş’aira, nşr. Dâru’l- Mârifeti’l-Camiati, İskenderiye 1996.
• Abdülkerim Osman, Nazariyyetü’t-Teklif Erâ-i-Kâdî Abdilcabbari’l-Kelamiyye, Beyrut 1971.
• Ali eş-Şâbi,-Ebu Lübâbe Huseyn-Abdulmecid en-Neccar, el-Mu’tezile-beyne’l-Fikr-ve’l- Amel, Tunus 1979.
• Ammara, Muhammed, Resâilu’l-Adl ve’t-Tevhîd (I-II), nşr. Dâru’ş-Şark, Kahire 1984.
• Ammara, Muhammed, el-Mu’tezile ve Müşkiletü’l-Hürriyeti’l-İnsaniyye (Mu’tezile ve İnsanın Özgürlüğü Sorunu), çev. Vahdettin İnce, Ekin Yayınları, İstanbul 1998.
• Arslan, Hulusi, Mu’tezile’ye Göre İyilik ve Kötülük (Husün ve Kubuh Problemi), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 2000.
• Arslan, Hulusi, “Tanrı Hakkında Konuşmanın Kelami Bir Metodu Olarak el-İstidlal-bi’şŞahid- ale’l-Gaib (Kâdî Abdulcebbar Örneği)”, Tabularasa, yıl: 3, sayı: 9, 2003.
• Arslan, Hulusi, “Mu’tezilî Düşüncede İlahî Fiil-İnsanî Fiil Ayrımı ve Bu Ayrımın Krıterleri, Dini Araştırmalar Dergisi, 2003, Cilt: 6, Sayı: 16.
• Askerî, Ebu Hilâl, el-Furuku’l-Luğaviyye, thk. Muhammed İbrahim Selim, nşr. Dâru’l-İlm ve’s-Sekafe, Kahire 1997.
• Avn, Faysal Bedir, el-Usûlu’l-Hamse el-Mensûb ilâ-Kâdî Abdulcebbar b. Ahmed el-Esedabadi, Kuveyt 1998.
• Aytepe, Mahsum, Kadı Abdulcebbar’da Lütuf Teorisi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2014.
• Bozkurt, Mustafa, “Kâdî Abdulcebbar’ın Teklif Anlayışı”, Dini Araştırmalar Dergisi, cilt: 9, sayı: 26, 2006.
• Carullah, Zühdî, el-Mu’tezile, Beyrut 1974.
• Cürcânî, Seyyid Şerif, Târifat, nşr. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1983.
• Dugaym, Semih, Felsefetü’l-Kader fî-Fikri’l-Mu’tezile, nşr. Dâru’l-Fikri’l-Lübnaniyyi, Beyrut 1996.
• Ebu’l Bekâ el-Kefevî, Eyyub b. Musa el-Huseynî, el-Külliyyat, thk. Adnan Derviş- Muhammed el-Mısrî, nşr. Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1992.
• el-Bahranî, Meysem b. Meysem, Kavâidu’l-Kelâm fî-İlmi’l-Kelâm, thk. Es-Seyyid Ahmed Huseynî, Kum h. 1397.
• eş-Şeyh Tûsî, el-İktisâd, nşr. Menşurat’i- Mektebeti-Cami’l-Çehluston, Tahran h. 1400.
• Hanem İbrahim Yusuf, Aslu’l-Adl-inde’l-Mutezile, nşr. Dâru’l-Fikri’l-Arabî, Kahire 1993.
• Hanefî, Hasan, Minel-Akide ile’s-Sevrati (I-V), Beyrut 1988.
• Huşeym, Ali Fehmi el-Cübbâiyyan-Ebu Ali ve Ebu Haşim, (Yüksek Lisans Tezi), Camiatu- Ayni’ş-Şems, Basım yeri ve yılı: Trablus 1967.
• İbn Manzur, Muhammed b. Mukerrem, Lisânu’l-Arab, nşr. Dâru’s-Sadr, Beyrut h. 1414.
• İbn Melâhimî, Muhammed b. Muhammed el-Havârizmî, Tuhfetü’l-Mütekellimîn-fi’r- Reddi-Ale’l-Felasifeti, thk. Hassan Ensarî-Wilferd Madelung, Tahran 2008.
• İbn Melâhimî, Kitâbu’l-Fâik fi-Usûli’d-Dîn, thk. Faysal Bedir Avn, Kahire 2010.
• İbrahim, Zekeriyya, Müşkiletü’l-Hürriye, nşr. Mektebetu-Mısr, Kahire 1963.
• Kâdî Abdulcebbar, Ebu’l Hasen Ahmed b. Abdilcabbar el-Esedî el-Âbâdî el-Muğnî fî- Ebvabi’t-Tevhid ve’l-Adl (Teklif), thk. Muhammed Khodor Nabha, nşr. Dâru’l- Kutubi’l-İlmiyye, (XI), Beyrut, 2012.
• _______, el-Muğnî fî-Ebvâbi’t-Tevhid ve’l-Adl (el-Mahlûk), thk. Muhammed Khodor Nabha nşr. Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye (VIII) Beyrut 2012.
• _______, el-Muğnî fî-Ebvâbi’t-Tevhid ve’l-Adl (el-Lütf), thk. Muhammed Khodor Nabha nşr. Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye (XIII) Beyrut 2012.
• _______, el-Muğnî fî-Ebvâbi’t-Tevhid ve’l-Adl(el-Aslah, İstıhkaku’z-zem, et-Tevbe), thk. Muhammed Khodor Nabha, nşr. Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye (XIV), Beyrut 2012.
• _______, el-Muhît-bi’t-Teklif, cem. Hasen b. Ahmed b. Metteveyh, thk. Ömer es-Seyyid Azmi-Ahmed Fuad el-Ehvanî (I), Kahire 1965.
• _______, Kitabu’l-Mecmû fi’l-Muhît bi’t-Teklif, cem. Ebu Muhammed el-Hasen b. Ahmed b. Metteveyh, thk. J.J. Houben-Daniel Gımaret, (II) Beyrut, 1981.
• _______, Kitabu’l-Mecmu-fi’l-Muhît-bi’t-Teklif, cem. Muhammed b. Hasan b. Ahmed b. Metteveyh, thk. Jan Peters (III), Kahire 1986.
• _______, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse (Mu’tezile’nin Beş İlkesi) met. ve çev. İlyas Çelebi, nşr. Türkiye Yazma Eserler Kurulu Başkanlığı Yayınları (I-II), İstanbul 2013.
• _______, Fazlu’l-İ’tizâl-Tabakatu’l-Mu’tezile, thk. Fuad Seyyid, Tunus 1986.
• _______, el-Munye ve’l-Emel, tlf. Ahmed b. Yahya el-Murtazâ, thk. İsâmuddîn Muhammed Ali, (ys.) 1985.
• _______, Müteşâbihu’l-Kur’an, thk. Ahmed Muhammed Zerzur, nşr. Dâru’t-Turas, Kahire 1966.
• Koloğlu, Orhan Şener, Mutezile’nin Felsefe Eleştirisi Harezmli Mutezilî İbnü’l-Melâhimî’nin Felsefeye Reddiyesi, Emin Yayınları, Bursa 2010.
• Murtazâ, Şerif, el-Hudûd ve’l-Hakaik (Resâilu’l-Murtazâ içerisinde), thk. Seyyid Ahmed el-Huseynî, Kum h. 1405.
• Nâtık bi’l-Hakk, Ebî Talib Yahya b. Huseyn, Tavâliu-İlmi’l-Kelâmi’l-Mu’tezilî-Kitabu’l- Usûl-li-Ebî Ali b. Muhammed b. Hallad-el-Basrî ve Şuruhuhu, (Basran Mu’tazilite Theology Abu Ali Muhammad b. Khallads Kitab al-Usûl anditsreception) tlf. Camilla Adang-Wılferd Madelung-Sabine Schmidtke, nşr. Brill, Leiden/Hollanda 2010.
• Nisâbûrî, Ebi Reşid Said b. Muhammed b. Said, Mesâilu’l-Hilâf-beyne’l-Basriyyîn ve’l- Bağdadiyyîn, thk. Maan Ziyade-Rıdvan es-Seyyid, Beyrut 1979.
• Ömer Hamdan-Sabıne Schmıdtke, Nuketü’l-Kitâbi’l-Muğnî, nşr. el-Ma’hadü’l-Almanî li’l- Ebhasi’ş-Şargıyyi, Beyrut 2012.
• Özdemir, Metin, “Kelâmî İstidlâlin Problematiği”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: 8, sayı: 2, Sivas 2001.
• Râvi, Abdussettar, el-Akl ve’l-Hürriyye, nşr. el-Müessesetu’l-Arabiyye, Beyrut 1980. Rosenthal, Franz, İslam’da Özgürlük Kavramı, çev. Vecdi Akyüz, Ayışığı Kitapları, İstanbul 2000.
• Subhî, Ahmed Muhammed, fî-İlmi’l-Kelam-Dirasetü’n-Felsefiyyetün-li-Erâi’l-Fırakı’lİslamiyye- fî-Usûli’d-Dîn (Mu’tezile), nşr. Dâru’n-Nehzati’l-Arabî, Beyrut 1985.
• Yar, Erkan, Müslüman Kelâmında Teklif ve Sorumluluk, Yayımlanmamış Doçentlik Tezi, Elazığ 2001.
• Yemânî, Muhammed b. İbrahim el-Vezir, el-Avâsım-ve’l-Kavâsım, (I-IX), nşr. Müessesetü’r- Risale, Beyrut 1994.
• Zeynî, Hüsnü, el-Akl-inde’l-Mu’tezile-Tasavvuri’l-Akli-inde’l-Kâdî Abdilcabbar, Beyrut 1980. Zemahşerî, Cârullah Ebu’l-Kasım Muhammed b. Ömer, Kitabu’l-Minhâc fi-Usûli’d-Dîn, thk. Sabine Schmidtke, Beyrut 2007.