GAZZALÎ’NİN TENKİTLERİNİ YÖNELTTİĞİ FİLOZOFLARIN TİKELLERİN BİLGİSİNE DAİR GÖRÜŞLERİ

Yıl 2021, Cilt: 2 Sayı: 1, 5 - 27, 15.06.2021

Arife Ünal Süngü

Öz

Gazzalî’nin fikirleri, İslâm felsefe tarihinde önemli bir yer işgal eder. Onun
felsefeye yönelttiği eleştiriler İslâm düşüncesinde Tehâfütü’l-Felasife isimli
eseriyle tehâfüt geleneğinin başlamasına sebep olmuştur. Gazzalî, filozofları
eleştirmek için yazdığı bu eserinde eleştirilerine konu olarak yirmi mesele tespit
etmiş, filozofların bu konulardan on yedi tanesinde hatalı olduklarını belirtirken
diğer üç meselede ise onların tekfir edilmeleri gerektiğini ifade etmiştir.
Filozofların tekfirle suçlanmalarına sebep olan meselelerden biri de Tanrı’nın
sadece tümelleri bildiği iddiasıdır. Çalışmamızda bilgi merkezli bir konu olan
Gazzalî’nin bu iddiasını inceleyeceğiz. Onun bu konuda ne derece haklı olduğu
birçok ilim adamı tarafından tartışılmış, hâlâ da tartışılmaya devam etmektedir.
Tartışmanın irade meselesi, kaza, kader, yaratma, nedensellik gibi pek çok
boyutu vardır ancak biz yalnızca Gazzalî’nin eleştirilerini dikkate alarak tümel
ve tikel kavramları üzerindeki eleştirilerine odaklanıp bu konudaki tartışmaları
inceleyeceğiz. Çalışmada Gazzalî’nin Tanrı anlayışı, Tanrı’nın bilgisi problemi,
Tanrı’nın zâtı ve zâtı dışındakiler ile ilgili bilgisi, Tanrı’nın tikellere dair bilgisiyle
alakalı tenkitleri incelenmiş ve son olarak tenkitlerini yönelttiği filozofların
tikellerin bilgisine dair görüşlerine yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Gazzalî, İbn Sina, Tanrı, Tikel, Bilgi

Kaynakça

• Kur’ân-ı Kerîm ve Türkçe Anlamı, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1986.
• Acar, Rahim, “Allah’ın Cüz’îleri Bilmesi: Klasik İbn Sînâ Yorumunun Değerlendirilmesi”, Divan İlmî Araştırmalar, Sayı: 20, İstanbul (2006/1).
• Acar, Rahim, “Yaratan Bilmezse Kim Bilir? İbn Sînâ’ya Göre Allah’ın Cüz’îleri Bilmesi”, İslâmi Araştırmalar Dergisi, Sayı:13, Ankara 2005.
• Akyol, Aygün, “Zorunlu Varlığın Tikellere Dair Bilgisi Üzerine: İbn Sînâ- Şehristânî Merkezli Bir Tartışma”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. V, Sayı: 10, Çorum 2006/2.
• Aristoteles, Metafizik, (trc. Ahmet Arslan), Sosyal Yayınları, İstanbul 2010.
• Aydın, İbrahim Hakkı, “Gazzalî’nin Filozofları Tekfirinde Fârâbî’nin Yeri”, Felsefe Dünyası, s. 14, 2004.
• Aydın, Mehmet, Din Felsefesi, İlahiyat Fakültesi Yayınları, İzmir 2001.
• Aydınlı, Yaşar, Fârâbî’de Tanrı İnsan İlişkisi, İz Yayıncılık, İstanbul 2000.
• Bolay, Süleyman Hayri, Aristo Metafiziği ile Gazzalî Metafiziğinin Karşılaştırılması, Nobel Yayınları, Ankara 2013.
• Bozkurt, Ömer, Gazzalî’nin Tanrı Anlayışı, TYB Akademi, sy. 1, Ankara 2011.
• Cevizci, Ahmet, Felsefe Tarihi, Say Yayınları, İstanbul 2010.
• Çağrıcı, Mustafa, DİA, C. XIII, “Gazzalî”, İstanbul, 1996.
• Erdem, Hüsamettin, “Gazzalî’de Bilgi Meselesi”, İslâmî Araştırmalar Dergisi, C. XIII, Sayı: 3-4, Ankara 2000.
• Erdoğan, Ömer Faruk, Tehâfüt’te Tekfir Tartışmaları Gazzalî’nin İbn Sînâ Yorumu, Çizgi Kitabevi, 2020.
• Küken, Gülnihal, Gazzalî’de Bilgi Problemi, Çantay Kitabevi, İstanbul 1997.
• Fârâbî, el-Cem Beyne Re’yeyi’l Hakimeyn, Eflatun ve Aristoteles Görüşlerinin Uzlaştırılması (trc. Mahmut Kaya), (İslâm Filozoflarında Felsefe Metinleri içinde), Litera Yayınları, İstanbul 2010.
• Fârâbî, el-Medinetü’l Fazıla, MEB Yayınları, Ankara 2001.
• Gazzalî, el-Munkız Mine’d-Dalal, (trc. Hilmi, Güngör), Maarif Basımevi, Ankara 1960.
• Gazzalî, Makâsıdu’l-Felasife (Felsefenin Temel İlkeleri), (trc. Cemaleddin Erdemci), Vadi Yayınları, Ankara 2001.
• Gazzalî, Tehâfütü’l-Felâsife, (Filozofların Tutarsızlığı), (neşir ve tercüme: Mahmut Kaya- Hüseyin Sarıoğlu), Klasik Yayınları, İstanbul 2009.
• Gazzalî, Esmaü’l Hüsna, (trc. M. Ferşat), Ferşat Yayınları, İstanbul 2005.
• Gazzalî, İhyâu Ulumi’d-Din, (trc. Ahmed Serdaroğlu), C. I-III, Bedir Yayınevi, İstanbul 2002.
• Gazzalî, İlcamu’l-avam an ilmi’l-kelam, Kelam ve Halk (nşr. trc. inc. Mahmut Kaya, M. Cüneyt Kaya) Klasik Yayınları, İstanbul 2020.
• Gazzalî, el-İktisâd fi’l-İ’tikâd (İtikada Orta Yol), (trc. Kemal Işık), AÜİF Yayınları, Ankara 1971.
• Gazzalî, Mişkatü’l-Envar (Nurlar Feneri), (trc. Süleyman Ateş), Bedir Yayınları İstanbul 1972.
• Gazzalî, Kimyâ-yı Saâdet, (trc. Ali Arslan), Merve Yayınları, İstanbul 2011.
• Gazzalî, Tevhid Risalesi, (trc. Serkan Özburun-Yusuf Özkan Özburun), Semerkand Yayınları İstanbul 2007.
• Gazzalî, Ledün Risalesi, (trc. Serkan Özburun-Yusuf Özkan Özburun), Semerkand Yayınları İstanbul 2007.
• İbn Sînâ, Er-Risâletu’l-Arşiyye, (İbn Sînâ Risaleler içinde), (trc. Alparslan Açıkgenç, M. Hayri Kırbaşoğlu), Kitâbiyat Yayınları, Ankara 2004.
• İbn Sînâ, Kitabü’ş-Şifa, Metafizik II, (trc. Ekrem Demirli-Ömer Türker), Litera Yayınları, İstanbul 2005.
• İbn Sînâ, el-İşârât ve’t-Tenbîhât, İşaretler ve Tembihler, (nşr. ve trc. Ali Durusoy-Muhittin Macit-Ekrem Demirli), Litera Yayıncılık, İstanbul 2005.
• İbn Sînâ, en-Necat, Felsefenin Temel Konuları, (trc. Kübra Şenel), Kabalcı Yayınları, İstanbul 2013.
• İbn Sînâ, Dânişnâme-i Alâî, Alâî Hikmet Kitabı (trc. Murat Demirkol), Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İstanbul 2013.
• İbn Sînâ, et-Ta’likat, Felsefî-Bilimsel Fragmanlar I (trc. İsmail Hanoğlu), Elis Yayınları, Ankara 2019.
• İbn Rüşd, Faslu’l Makâl, Felsefe Din İlişkileri, Hazırlayan: Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları İstanbul 2004.
• İbn Rüşd, Tehâfüt et-Tehâfüt, Tutarsızlığın Tutarsızlığı, C. II, (trc. Kemal Işık-Mehmet Dağ), Kırkambar Yayınları, İstanbul 1998.
• Kutluer, İlhan, İbn Sînâ Ontolojisinde Zorunlu Varlık, İz Yayıncılık, İstanbul 2002. Küyel, Mübahat Türker, Üç Tehafüt Bakımından Felsefe Din Münasebeti, (Doktora Tezi), Ankara 1956.
• Koç, Turan, “Gazzalî’ye Göre Tanrı’nın Bilgisi”, Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 8, Kayseri 1992.
• Michael E. Marmura, “Some Aspects of Avicenna's Theory of God's Knowledge of Particulars”, Journal of the American Oriental Society, Vol. 82, No. 3. Jul. - September, 1962
• Oktay, Ayşe Sıdıka, “Gazzalî’ye Göre Dini Tecrübe Delili Olarak Keşfin Niteliği ve Değeri”, KutadguBilig Felsefe Bilim Araştırmaları Dergisi, sy. 21, Mart 2012. Özden, H. Ömer, İbn Sînâ Descartes Metafizik Bir Karşılaştırma, Dergâh Yayınları İstanbul 1996.
• Şehristanî, el-Milel ve’n-Ni.al, Dinler ve Mezhepler Tarihi, çev. Muharrem Tan, Yeni Akademi Yayınları, İstanbul 2006.
• Taylan, Necip, Gazzalî’nin Düşünce Sisteminin Temelleri, M.Ü. İFAV Yayınları, İstanbul 1989.
• Taylan, Necip, Anahatlarıyla İslâm Felsefesi Kaynakları- Temsilcileri Tesirleri, Ensar Neşriyat, İstanbul 2000.
• Terkan, Fehrullah, “İbn Sînâ Zorunlu Varlık’ın Cüz’iyyatı Bildiğini Tutarlı Olarak İddia Edebilirmi?”, Uluslararası İbn Sînâ Sempozyumu-Bildiriler, İBB Kültür A.Ş. Yayınları, C. I, İstanbul 2008.
• Terkan, Fehrullah, “Tanrı ve Cüz’ilere Dair Bilgisi”, Gazzâlî Konuşmaları (içinde), Küre Yayınları.