TEFSİR LİTERATÜRÜNDE HZ. MÛSÂ-HIZIR (A.S.) KISSASI ÜZERİNE BAZI MÜLAHAZALAR

Yıl 2021, Cilt: 2 Sayı: 1, 28 - 47, 15.06.2021

Mehmet Mahfuz Ata

Öz

Hızır inancı İslam dünyasındaki araştırmacıların ilgisinin yoğunlaştığı konular arasında
yer almıştır. Bu inanış biçiminin, toplumlarda farklı şekillerde algılandığı görülmüştür.
Makalede bazı toplumlarda, var olagelen Hızır inanışı meselesine değinilmiş, Hızır’ın nebi,
melek, hikmet sahibi, bilge kişi ya da veli olma ihtimali üzerinde durulmuş, onun yaşadığı
asır, kimliği ve hâla yaşayıp yaşamadığına dair hususlara yer verilmiştir. Kur’ân’ın 60-82
âyetlerinde geçen Kehf kıssasında Hz. Mûsâ-Hızır kıssası farklı tefsirler çerçevesinde
incelenmiş ve kıssanın diğer kaynaklarda nasıl ele alındığına değinilmiştir. Bu çalışmada,
Kehf Sûresi’nde geçen Hızır ile Hz. Mûsâ kıssasında verilmek istenen temel mesajın niteliği
hususunda bilgi verilmiş, Hızır’la ilgili olan bilgi ve inanışların sıhhati meselesi tespit
edilmeye çalışılmış ve bu bilgilerin tefsirlerde nasıl yorumlandığı hususu incelenmiştir.
Kıssada Hz. Mûsâ ile kim olduğu açıklanmayan, Kur’ân’da Allah’ın emri ve dilemesi
doğrultusunda hareket eden, “salih kul” ifadesiyle tanımlanan, ancak hadis ve tefsir
kaynaklarında “Hızır” olarak belirtilen ve Allah tarafından özel bir ilimle donatıldığı
anlaşılan şahsın kimliği konusunda net bir bilgiye ulaşılamamıştır.

Anahtar Kelimeler

Kıssa, Mûsâ, Hızır, Kur’ân, Tefsir, İnanç

Kaynakça

• Akıncı, A. Cemil. Hızır’ı Arayan Peygamber. İstanbul: Fatih Yayınları, 1968.
• Alûsî, Ebu’l Fadl Sihabüddin es-Seyyid Mahmud. Rûhu’l-Meânî fî tefsîri’l- Kur’âni’l-azîm ve sebi’l-mesânî. Beyrut: Daru’l- Fikr, 1987.
• Askalânî, Ahmed b. Ali b. Hacer. el-İsâbe fi temyizi’s-sahâbe. Mısır: b.y., 1908. …………el-İsâbe fî temyîzi’s sahâbe. Beyrut: ts. ………….Tehzibu’t-tehzîb. Beyrut: b.y., ts.
• Ateş, Süleyman. Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri. İstabul: Yeni Ufuklar Neşriyat, ts. Beğavî, Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mes‘ûd. Meâlimü’t-Tenzîl, nşr. Hâlid Abdurrahmân el-Akk, Mervân Suvâr, Beyrut: b.y., 1995.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe Meali Âlisi ve Tefsiri. Ankara: Akçağ Yayınları, 1991.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî thk. Muhammed Zuheyr Nasır en-Nasır, b.y: Daru Tavki’n-Necât, ts., 1422.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Tenvîru’l-ezhân min tefsîri Rûhu’l-Beyân Muhtasar Ruhu’l-Beyân Tefsiri. İhtisar: M. Ali Sabûnî. trc. Abdullah Öz vd., İstanbul: Damla Yayınevi, 1995. ……….., Rûhu’l-Beyân. Beyrut: 1985.
• Câmî, Abdurrahmân. Nefehâtu’l-üns Tercümesi (Evliya Menkıbeleri). çev. Lâmî Çelebî: nşr., Süleyman Uludağ, & Mustafa Kara. İstanbul: 1995.
• Canan, İbrahim. Kütübü’s Sitte Muhtasarı Terceme ve Şerhi. Peygamberlerin Faziletleri. Ankara: Akçağ Yayınları, 1988.
• Cezûlî, Muhammed. Delâilu’l-Hayrat. Şerh, Muhammed b. Kemal İzmîtî (Kara Davud). Delâilu’l- Hayrat Şerhi. İstanbul: ts.
• Çalışkan, Necmettin. “Kehf Suresi Bağlamında Hz. Mûsâ ve Salih Kul (Hızır) ve Antakya’da Hızır İnancının Sosyo-Kültürel Etkileri”, Toplum Bilimleri, Altı Aylık Hakemli Bilimsel Dergi, (Temmuz- Aralık, 2015)
• Çelebi, İlyas. “Hızır”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 17/406, İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Davutoğlu, Ahmet. Sahih-i Müslim Terceme ve Şerhi. İstanbul: Sönmez Yayınları, 1979.
• Ebu Davud, Süleyman b. Davud et-Tayâlisî. Müsned-i Ebî Davûd et-Tayalisî, thk. Muhammed b. Abdülmuhsin et-Türkî, Mısır: Darü’l-Hecr, 1419/1999.
• Evgin, Abdulkadir. Hadislerde Hızır-Gayb İlişkisi, Ankara: İlahiyat Yay., 2007.
• Feridüddîn Attar, Ebû Hâmid Muhammed b. İbrahim. Tezkiretü’l-Evliyâ. çev. Süleyman. Uludağ, İstanbul: 1991.
• Güler, İlhami. Allah’ın Ahlakiliği Sorunu Ehl-i Sünnet’in Allah Tasavvuruna Ahlâkî Açıdan Eleştirel Bir Yaklaşım Ankara: Ankara, Okulu Yayınları, 2000.
• Hamidullah, Muhammed. İslâm Peygamberi. çev. Salih Tuğ, İstanbul: 1993.
• Hâzin, Ali b. Muhammed b. İbrahim. Lübâbu’t-te’vîl fî meâni’t-Tenzîl. Beyrut. ts.
• Hub, Ramazan. Hızır Aleyhi’s-Selâm. İstanbul: Kırk Kandil Yayınları, 2000.
• İbn Kayyım el-Cevziyye, Ebu Abdillah Şemseddin b. Muhammed. el-Menâru’l-münîf fi’s sahîh ve’d-daîf, nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde, Beyrut: y.y. 1994.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu'l-Ferec Ebu Abdurrahman b. Ebi'l Hasan. Zâdu’l-mesîr fi ilmi’t tefsir. Dımeşk: 1965.
• İbn Manzûr, Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. Kahire: ts.
• İsfehânî, Hüseyin b. Muhammed Râgıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. İstanbul: 1986.
• Kârî, Ebü’l-Hasen Nûruddîn Ali. el-Esrâru’l-merfûa fi ahbari’l-mevdûa. nşr. Muhammed es-Sabbâğ. Beyrut: 1971.
• Kâdî el-Beydâvî Nâsuriddîn Abdullah b. Ömer. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. [Mecmûa mine’t-Tefâsîr içinde], Beyrut: ts.
• Kattân, Mennâ Halil. Mebâhis fî ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: 1993.
• Kılıç, Sadık. “Tarih Felsefesi Açısından Kur’ân Kıssaları”. I. Kur’ân Sempozyumu, Tebliğler Müzakereler 1- 3 Nisan, Ankara: Bilgi Vakfı, 1994.
• Köprülü, M. Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: 1991.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Camiu’li-ahkami’l-Kur’ân ve’l-mübeyyin lima tedammenehü mine’s-sünneti ve âyi’l-furkân. trc., M. Beşir Eryarsoy. İstanbul: Buruc Yayınları, 1997.
• Karaman vd., Heyet, Kur’ân Yolu Türkçe Meal ve Tefsir, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2007.
• Mağribî, İman bint Abdurrahman Mahmud. “Hz. Mûsâ ve Hızır (a.s.) Kıssası: İsrâiliyyat Rivayetlerine Karşı Eleştirel Bir Yaklaşım” çev. Mustafa Şentürk, Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 5, 173-288.
• Matüridî, Te’vilatü’l-Kur’ân, thk. Mecdî Baselum (Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye 2005).
• Mâverdî Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed, en-Nüket ve’Uyûn tkh. es-Seyyid b. Abdulmaksûd b. Abdurrahim, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Mevdûdî, Ebü'l-Â’lâ. Tefhîmu'l- Kur’ân Kur’â’ın Anlamı ve Tefsiri, trc. Kayanî, Muhammed Han. vd. İstanbul: İnsan Yayıncılık, 1996; trc. Komisyon, İstanbul: 1986.
• Mukâtil b. Süleyman. et-Tefsirü’l-Kebir. nşr. Abdullah Mahmûd eş-Şehhate, Beyrut: Müessesetü’t-Târihi’l-Arabî, 2002.
• Müslim, b. Haccâc, Sahîh-i Müslim, Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Müslim, Sahih-i Müslim ve Tercemesi, trc. Mehmed Sofuoğlu, İstanbul: İrfan Yayımcılık ve Ticaret, 1988.
• Nevevî, Muhyiddîn b. Şerif. Tehzîbü’l-esmâ ve’l-lügât. Beyrut: ts.
• Parlak Muzaffer-Özdemir Faruk “Mûsâ-Hızır Kıssasının Allah’ın İlkeli Bir Varlık Oluşu Çerçevesinde Değerlendirilmesi”, Journal of Islamic Reseorch, 2016, 27; (3), 353-357.
• Râzî, Fahruddin. Tefsîr-i Kebîr Mefâtîhu’l-gayb, trc., Komisyon, Ankara: Akçağ Yayınları, 1988.
• Rudânî, İmam Muhammed bin Muhammed b. Süleyman. Büyük Hadis Külliyatı. Cem'ulfevaid min Cami'il-usûl ve mecmeu'z-zevâid. Ocak Yayıncılık, 2008.
• Sâvî, Ahmed el-Malikî, Haşiyetu’s-Sâvî alâ tefsiri’l-Celaleyn, Beyrut: 1988.
• Sertoğlu, Mithat. Türk ve İslâm Tarihi. İstanbul: Tercüman Yayınları, 1963.
• Seyhan, Ahmet Emin. Hadislerde Kutsiyet Atfedilen Fenomenlerin Dinî Değeri (Hacerülesved Örneği). İstanbul: Rağbet Yayınları, 2016.
• Şihabü’ddin, es-Seyyid Mahmud. Ruhu’l-Meânî. Beyrut: 1985.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân. Müfhimâtü’l akrân fî mübhemâti’l-Kur’ân. Beyrut: 1986.
• Sühreverdî, Ebû’l-Hafs Şihâbuddîn Ömer. Avârifu’l-maârif: Tasavvufun Esasları. Yay. Haz.: Hasan Kamil Yılmaz, & İrfan Gündüz, İstanbul: 1993.
• Şengül, İdris, “Kur’ân Mesajını Ulaştırmada Kıssaların Önemi”, I. Kur’ân Sempozyumu, Tebliğler Müzakereler, 1-3 Nisan Ankara: Bilgi Vakfı, 1994, 133-140.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. Beyrut: 1988.
• ------------, Târihu’t-Taberî. trc. , Mehmet Keskin,. Taberî Tarihi. İstanbul. ts.
• Tûsî, Ebû Nasr Serrâc. el-Luma‘ (İslam Tasavvufu). çev. Hasan Kamil Yılmaz,. İstanbul: 1996.
• Ocak, Ahmet Yaşar. İslâm-Türk İnançlarında Hızır Yahut Hızır-İlyas Kültü. Ankara: 1990. Okuyan, Mehmet. “Kur’ân’da Gizemli Bir Yolculuğun Kıssası”, Din Eğitimi Araştırmaları dergisi (2004), sayı: 13, 45-109.
• Uludağ, Süleyman. “Hızır”. DİA. İstanbul: 1998.
• Uysal, Muhittin. “Tespit ve Yorum Bakımından Hızır’la İlgili Haberler”. Konya Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 10. (2000), 337-366.
• Öztürk, Mustafa. “Bilge Kul-Mûsâ Kıssası ve İslam Kültüründe Hızır Mitosu”, Samsun On Dokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 14-15, (2003), 245-281.
• Varendok, C. Van. “İbrahim b. Adham”. İA, İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Wheeler M. Brannon, 'The Jewish Origins of Qur'an 18: 65-82: Re-examining Arent Jan Wensinck's Theory, Journal of American Orienta/ Society, 118 (1998) 153-171.
• Wensinck, A. J. “Hızır”. İA, İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Yazır, Elmalılı M. Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. Sadeleştiren: İsmail Karaçam vd. İstanbul: Azim Yayıncılık, 1992.
• Yıldırım, Enbiya. Hadis Problemleri. İstanbul: Umran Yayınları, 1996.
• Zebîdî, Ebu’l-Abbâs Zeynü’d-Din Ahmed b. Ahmed b. Abdi’l-Latîf. Sahih-i Buhârî Muhtasarı Tecridi Sarih Tercemesi ve Şerhi. trc. Ahmed Naim & Kâmil Miras. Ankara: DİB, 1978; Tecrid-i Sarih Tercümesi ve Şerhi, Sekizinci Baskı, DİB Yayınları, 1984.