Bilgi ve İktidar Arasındaki Ne İlk Ne de Son Randevu: Nizam-ı Cedidin Meşruiyeti Bağlamında Meşihat Makamı

Yıl 2019, Sayı: 17, 209 - 230, 01.01.2019

Ercüment Topuz

Öz

İnsanlık tarihine eşine az rastlanır bir başarı hikâyesi sunan Osmanlı, bu hikâyesinin kurgusunu ise ilmiye sınıfına yazdırmıştır. İlmiyenin böyle bir mesuliyet ile kurumsal bir tarzda ön plana çıkmasını temin edenler ise Osmanlı’nın selefleri olan Selçuklular olmuştur. Selçukluların kendi siyasal meşruiyetlerini koordine etme merakı ile medreselere dolayısıyla bu kurum mensupları olan ilmiye sınıfına yükledikleri mesuliyet bilinci, XIV. yüzyıl evvelinde yaşanan siyasal ve sosyal travmaların da etkisiyle Osmanlılar tarafından yeniden ihya edilmiştir. Osmanlı Devleti, ilmiye sınıfına sistematik bir örgütlenme biçimi kazandırarak bu kurumun en önemli ayaklarını teşkil eden ifta faktörü üzerinden siyasi ve içtimai hafızayı ve kaza organıyla da zikredilen alanlardaki hareketi koordine etmiştir. Osmanlılar, ilmiye sınıfına yükledikleri bu tür mükellefiyetlerle kendi siyasal sabite ve parametrelerine karşı oluşabilecek herhangi bir muhalefeti dizginlemeyi amaçlamışlardır. Böyle bir amaca matuf mesuliyetin müşahhas formatta sergilendiği dönemlerden biri de Nizam-ı Cedid ismi ile müsemma III. Selim saltanatı olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Meşruiyet, medrese, ilmiye sınıfı, Nizam-ı Cedid.

Neither the First nor the Last Appointment of the Relationship between Knowledge and Power: Office of the Shaykh al-Islam in the Context of the Legitimacy of the New Order

Öz

The Ottoman Empire presents a success story that is rarely the case with human history, and the fiction of this story is written in the Muslim scholars. The Seljuks, who were the predecessors of the Ottoman State, gained an institutional identity in the class of the Muslim scholars. With the curiosity of the Seljuks to coordinate their own political legitimacy, the responsibility of the madrasa and the members of these institutions to the class of the Muslim scholars, The Ottomans had been rehabilitated by the influence of the political and social traumas that occurred in the 14th century. The Ottoman Empire regulated political and social memory through the fatwa factor which constitutes the most important legs of this institution by giving a systematic organization form to the class of the science. The members of this institution coordinated the areas mentioned on the judging factor. The Ottomans aimed not to restrain any opposition to their political constants and parameters with such obligations which they have charged in the class of scholars. One of the periods in which such an adhering responsibility is exhibited in a concrete format is known as New Order name III. Selim was a sultanate.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Legimaticy, madrasa. Muslim scholar, New Order.

Kaynakça

• BOA. HAT. 52/2425. BOA. HAT. 226/12578 BOA., HAT., 93/3801
• BOA., HAT., 1391/55453
• BOA. C.AS. 1223/54924. BOA., HAT, 195/9680
• BOA. C.AS. 1223/54924
• BOA., HAT, 261/15042. BOA., HAT. 18/783
• BOA. HAT. 1359/53446
• BOA. HAT. 1380/54389; BOA. HAT. 20/955; BOA. HAT. 274/16137
• Ahmet Cevdet Paşa, (1309). Tarih-i Cevdet, C.VI, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet.
• Akyıldız, A. (2012). Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İletişim Yayın- ları, İstanbul.
• Atay, H. (1983). Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi (Medrese Programları- İcazetnameler-Islahat Hareketleri), Dergâh Yayınları, İstanbul.
• Baltacı, C. (1976). XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri (Teşkilat-Tarih), İrfan Matbaası, İstanbul.
• Berkes, N. (2002), Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yapı Kredi Yayınları, İstan- bul.
• Bilge, M. (1984). İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fak. Yayınları, İstanbul.
• Bozkurt, N. (2003). “Medrese”, DİA., C.XXVIII., TDV. Yayınları, An- kara.
• Cabi Ömer Efendi, (1992). Cabi Tarihi (Tarih-i Sultan Selim-i Salis ve Mahmud-ı Sani), Haz: Mehmet Ali Beyhan, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmış Doktora Tezi, İstanbul.
• Danişmend, H. İ. (1971). İzahlı Osmanlı Tarih Kronolojisi, C.V. Türkiye Yayınevi, İstanbul.
• Defterdar Sarı Mehmed Paşa (1969). Devlet Adamlarına Öğütler (Nesayi- hü’l-Vüzera ve’l-Ümera), Hazırlayan. H.R. Uğural, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Fazlıoğlu, İ. (2015), “Türk Felsefe-Bilim Tarihinin Seyir Defteri”, Kayıp Halka (İslam-Türk Felsefe-Bilim Tarihinin Anlam Küresi), Papersense Yayınları, İstanbul.
• Fleischer, H. C. (1986). Bureaucrat and Intellectual in the Ottoman Empire: The Historian Mustafa Ali(1541-1600), Princento Universty Press, New Jersey.
• Hocaoğlu, Durmuş (Kış-2012). “Türk Aydınında Felsefi Zaafiyetin Temelleri”, Türkiye Günlüğü, S.109, Cedit Neşriyat, Ankara.
• Gökalp, Z. (1977). Makaleler IV (İslam, İktisad, İçtimaiyyat, Şair, Halka Doğru Mecmualarda Çıkan Makaleleri), Haz: Ferit Ragıp Tuncor, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Gökalp, Z. (1976). Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak, Hazırlayan: İbrahim Kutluk, Kültür Bakanlığı Ziya Gökalp Yayınları, Ankara.
• İbrahim Peçevi, (1273). Tarih-i Peçevi, Matbaa-i Amire, İstanbul.
• İnalcık, H. (2009). Devlet-i Aliye-Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştır- malar-I (Klasik Dönem 1302-1606: Siyasal, Kurumsal ve Ekonomik Ge- lişim), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• Karal, Z. E. (1998). Selim III’ün Hatt-ı Hümayunları (Nizam-ı Cedit-1789- 1807), TTK. Basımevi, Ankara.
• Kitabu Mesalihi’l-Müslimin ve Menafi’il-Mü’minin (Osmanlı Devlet Düze- nine Ait Metinler II), (1980). Yayına Hazırlayan: Yaşar Yücel, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Basımevi, Ankara.
• Küçükdağ, Y. (2001), “Karamani Mehmed Paşa”, DİA, C. XXIV, İstan- bul.
• Makdisi, G. (1961). “Muslim Institutions of Learning in Eleventh- Century Baghdad”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Volüme 24, London.
• Mustafa Naima Efendi, (1281). Naima Tarihi (Ravzatü’l-Hüseyn fi Hülasa- ti Ahbari’l-Hafikayn), C.I, Matbaa-i Amire, İstanbul.
• Öğel B. (1982), Türklerde Devlet Anlayışı (13.yy Sonlarına Kadar), Başba- kanlık Basımevi, Ankara.
• Ömer Faik Efendi (1979), Nizamü’l-Atik, Mezuniyet Tezi Olarak Haz: Ahmet Sarıkaya, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fak. İstanbul.
• Özcan T.(2003), “Mekki Mehmed Efendi”, DİA. C.XXVIII, Ankara.
• Şemseddin Sami, (1317). Kamus-i Türki, İkdam Matbaası, Dersaadet.
• Taylesanizade Hafız Abdullah Efendi (2003) Taylesanizade Hafız Abdul- lah Efendi Tarihi (İstanbul’un Uzun Dört Yılı 1785-1789), Haz: Feri- dun M. Emecen, Tarih ve Tabiat Vakfı, İstanbul.
• Topuz, E. (2017), Osmanlı Siyasi ve Sosyal Hayatının Tanziminde Gelenek- sel Eğitim Kurumlarının Rolü, (Basılmamış Doktora Tezi), Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kars.
• Yakut, E. (2005) Şeyhülislamlık (Yenileşme Döneminde Devlet ve Din), Kitapevi Yayınları, İstanbul.
• Yusuf Has Hacib, (1947). Kutadgu Bilig, Hazırlayan: Reşid Rahmeti Arat, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul.