Eski Çağ’da Muş

Yıl 2019, Sayı: 19, 75 - 114, 01.07.2019

Sırrı Tiryaki

Öz

Muş coğrafyasında insana dair ilk izler Paleolitik Çağ’a kadar inmiştir. Neolitik Çağda Van, Süphan Dağı Tatvan , Bingöl ve Muş kaynaklarından elde edilen Doğu Anadolu kökenli obsidyenlerin Mezopotamya coğrafyasına taşınmasıyla birlikte Muş coğrafyasındaki insani faaliyetlerde artış yaşanmıştır. Kent ve devlet tarzı ekonomilerin belirmesi ve bürokrasi sınıfının ortaya çıkması gibi sosyolojik dönüşümlerin yaşandığı Kalkolitik Çağ’da Muş, Mezopotamya kökenli Halaf ve Uruk gibi kültürlerin etkisi altına girmiştir. Tunç Çağlarının başlamasıyla birlikte Muş coğrafyası günlük hayatta dair geçim ekonomisinde çoğunlukla hayvancılıkla geçinen ve göçebe hayat tarzına sahip çoban grupların kültürü olarak tanımlanan Karaz kültürünün yayılım alanları arasında yer almıştır. Tunç Çağının sonlarında ise hayvancılık faaliyetlerine dayalı göçebe yaşam tarzı varlığını devam ettirmiştir. Ancak bölge coğrafyasında etkili olan eskinin göçebe aşiret yapısı zamanla Uruadri ve Nairi Konfederasyonu şeklinde siyasal ve sosyal dönüşümler yaşamıştır ve Muş coğrafi sahası Nairi ülkesinin sınırları içerisinde yer almıştır. Urartu Krallığı’nın kuruluşu ile birlikte bölgedeki askeri ve insani hareketlilikte yoğunluk yaşanmıştır. Urartu sonrasında ise Muş ili Med, Seleukos, Part, Roma ve Sasani gibi devletlerin yayılım faaliyetlerine sahne olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Muş coğrafyası, Obsidyen, Halaf kültürü, Karaz kültürü.

Muş City in the Prehistoric Period

Öz

The first traces belonging to humankind in Muş geography go back to the Paleolithic period. By the movement of the obsidians of the Eastern Anatolian region, which were obtained from the sources such as Van, Suphan mount in Tatvan , Bingöl and Muş, into the Mesopotamia geography, an increase in human type activities in Muş geography in the Neolithic age. In the Chalcolithic period, when sociological changes such as the emergence of the city and state type economies and emergence of bureaucracy class, Muş province fell under the influence of the cultures such as Halaf and Uruk which were incident to Mesopotamia. With the beginning of the Bronze Age, Muş geography located at the range of Karaz culture defined as the cultures of shepherds' groups which had a nomadic lifestyle and whose people lived generally through the livestock sector. Moreover, it had maintained until the end of the Bronze Age. However, the nomadic clan structure of the past which was very effective in the regional geography transformed into the forms of Uruadri and Nairi confederations politically and socially by time, in this way, Muş geographical area remained inside the area of Nairi country. By the establishment of the Urartian Kingdom, an increase in military and human mobility was seen in the region. After the sovereignty of the Urartians, Muş witnessed the spreading activities of the states such as Med, Seleukos, Part, Roma, and Sassanid.

Anahtar Kelimeler

Muş geography, Obsidian, Halaf culture, Karaz culture.

Kaynakça

• Arınç, Kenan, Doğal, İktisadi, Sosyal ve Siyasal Yönleriyle Türkiye’nin İç Bölgeleri, 2. Baskı, Biyosfer Araştırmaları Merkezi, Erzurum, 2013.
• Atalay, İbrahim, & Mortan, Kenan, Resimli ve Haritalı Türkiye Bölgesel Coğrafyası, İnkılap Kitabevi, İstanbul, 2011.
• Balkan Atlı, Nur, “ Kapadokya Obsidiyenleri”, Arkeo Atlas Özel Kolek- siyon Sayısı, Cilt I, İstanbul: Doğan Burda Dergi Yayıncılık ve Pa- zarlama A. Ş., 2011.
• Bauer, Susan Wise, Antik Dünya: İlk Kayıtlardan Roma’nın Dağılmasına, Çeviri Mehmet Moralı, Alfa Tarih, İstanbul, 2013.
• Biber, Hanifi, & Çavuşoğlu, Rafet, & Erdoğan, Sabahattin, “Muş İli Ve İlçeleri Arkeolojik Yüzey Araştırması (Demir Çağları) 2010 Yılı Araştırmaları: Bulanık-Malazgirt”, 29. Araştırma sonuçları Toplantı- sı, 3. Cilt, Ankara, 2012, s. 375 – 376.
• Biber, Hanifi, & Işık, Kenan, & Erdoğan, Sabahattin, “A New urartian Stele Fragment from Alazlı-Tirmet, Province of Muş”, Aramazd, Volume VII, Issue 1, 2012, s. 86 – 98.
• Biber, Hanifi, “2012 ve 2014 Yılları Muş İli Arkeolojik Yüzey Araştır- maları”, 33. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Ankara, 2016, s. 335 – 360.
• Bingöl, Akın, “Hurri’lerin Siyasi Organizasyonları”, Erzincan Üniversi- tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 6, Sayı 1, 2013, s. 115 – 134.
• Burney, C. A., “A First Season of Excavations on the Urartian Citadel of Kayalıdere”, Anatolian Studies 16, 1966, s. 55 – 111.
• Burney, C. A., “Eastern Anatolia in the Chalcolithic and Early Bronz Age”, Anatolian Studies 8, 1958.
• Colledge, M. A. R., The Parthıans, Thames and Hudson, London, 1969.
• Çilingiroğlu, Altan, Urartu Tarihi, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir, 1994.
• Dezsö, Tamas, “Assurluların Anadolu Seferleri”, Assurlular: Dicle’den Toroslar’a Tanrı Assur’un Krallığı, Hazırlayanlar: Kemalettin Kö- roğlu – Selim Ferruh Adalı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2018.
• Edwell, P. M., Betwen Rome and Persia: The Middle Euphrates, Mesopota- mia and Palymra under Roman Control, Routledge, London and New York, 2007.
• Eutropius, Brevıarıum Hıstorıae Romanae, (Çeviren Çiğdem Menzilcioğ- lu), Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2007.
• Ferguson, R. J., ‘‘Rome and Parthia: Power politics and diplomacy across cultural frontiers’’, The Centre for East-West Cultural and Economic Studies, Faculty of Humanities and Social Sciences, Bond University, Australia, 2005.
• Grayson, A. Kirk, Assyrian Rulers of the Third and Second Millennia BC (To 1115 BC), Unıversıty Of Toronto Press, 2002.
• Gülen, Nurdoğan K., Anadolu’nun Bin Tanrılı Kralı Şuppiluliuma, Alfa Yayıncılık, İstanbul, 2010.
• Harmankaya, Savaş, “Türkiye Kalkolitik Araştırmaları Üzerine Bir Değerlendirme”, http://tayproject.org/downloads/Kalkolitik_SH.pdf.
• Hrouda, Barthel, Mezopotamya, Çeviren Zehra Aksu Yılmaz, Alfa Ya- yımcılık, İstanbul, 2016.
• Işıklı, Mehmet, & Ergürer, Hatice, “Erken Tunç Çağı Doğu Anadolu Bölgesi Kura-Aras Kültürü'nde Mekân ve Mekân Kullanımına Dair Gözlemler”, Anadolu, Arkeoloji, Zaman ve Mekan (Dumlupınar Üniversitesi V. Arkeoloji Sempozyumu, Kütahya 10-12 Ekim 2016), Editör: Gökhan Çoşkun, Bilgin Kültür Sanat Yayıncılık, Ankara, 2017, s. 43 – 64.
• Işıklı, Mehmet, & Tavukçu, Ali Yalçın, “Muş-Bulanık Bölgesinden Bir Grup Erken Demir Çağ Seramiği”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sa- natlar Fakültesi Sanat Dergisi, Cilt 0/ Sayı 14, 2008, s. 81 – 86.
• Işıklı, Mehmet, “Dağlık Doğu Anadolu Yaylasının Erken Halkları”, Aktüel Arkeoloji, 2018, s. 71 – 77.
• Işıklı, Mehmet, “Erzurum Bölgesi’nde Karaz Kültürü’nün Başlangıcı: Son Dönem Araştırmalarının Genel Bir Değerlendirilmesi”, Doğu- dan Yükselen Işık: Arkeoloji Yazıları, Atatürk Üniversitesi 50. Kuruluş Yıldönümü Arkeoloji Bölümü Armağanı, Editörler: Birol CAN – Mehmet IŞIKLI, İstanbul, Zero Prod Ltd., 2008, s. 325 – 350.
• Işıklı, Mehmet, Doğu Anadolu Erken Transkafkasya Kültürü: Çok Bileşenli Gelişkin Bir Kültürün Analizi, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstan- bul, 2011.
• Kaya, Mehmet Ali, ‘‘Anadolu’da Roma Egemenliği ve Pompeius’un Siyasal Düzenlemeleri’’, Tarih İncelemeleri Dergisi XIII, İzmir, 1998, s. 163 – 173.
• Kaya, Mehmet Ali, ‘‘Romalılar, Parthlar ve Armenia Krallığı (İ.Ö. 92- İ.S. 4), Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt XIX, Sayı 1, İzmir, 2004, s. 73 – 86.
• Kaya, Mehmet Ali, Roma’nın Afrikalı İmparatoru Septimius Severus, Ar- keoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2008.
• Kılıç, Yusuf, “Partlar”, Yeni Türkiye: Türkoloji ve Türk Tarihi Araştırma- ları Özel Sayısı I, Yıl 8, Sayı 43, Ocak-Şubat 2012.
• Kıranşan, Kemal, & Şengün, M. Taner, “Bulanık-Malazgirt (Muş) Hav- zası’nda Arazi Kullanımının Zamansal Değişimi”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 35, Aralık 2016.
• Koçhan, Nurettin, & Salvini, Mirjo, “A new Inscription from the ne- ighbourhood of Muş”, SMEA, 42/2, 2000.
• Koçhan, Nurettin, “Malazgirt-Tıkızlı Kalesi”, Ege Üniversitesi Arkeoloji- Sanat Tarihi Dergisi, V. Dergi, 1990, s. 87 – 108.
• Konyar, Erkan, “Urartuda Mezar Tipleri ve Gömü Âdetleri”, Urartu: Doğu’da Değişim, Hazırlayanlar Kemalettin Köroğlu-Erkan Kon- yar, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2011, s. 211 – 212.
• Kozbe, Gülriz, “Muş Ovası Yüzey Araştırmalarında Ele Geçen Erken Transkafkasya Çanak Çömleği Işığında Bölgenin Erken Tunç Ça- ğı’nın Yeniden Değerlendirilmesi”, Arkeoloji Dergisi III, Ed. H. Ma- lay, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir, 1995.
• Kozbe, Gülriz, “Van - Dilkaya Höyüğü Erken Transkafkasya Kerami- ği”, VII. Araştırma Sonuçları Toplantısı, T. C. Kültür Bakanlığı Anıt- lar Ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Ankara, 1990, s. 533 – 554.
• Kökten İ. Kılıç, “1945 Yılında Türk Tarih Kurumu Adına Yapılan Tari- höncesi Araştırmaları”, Belleten, Cilt XI, Sayı 43, 1947.
• Köroğlu, Kemalettin, “Urartu: Krallık ve Aşiretler”, Urartu: Doğu’da Değişim, Hazırlayanlar Kemalettin Köroğlu-Erkan Konyar, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2011, s. 12 – 55.
• Kushnareva, K. Kh., The Southern Caucasus in Prehistory: Stages of Cultu- ral and Socioeconomic Development from The Eighth to The Second Millennium B. C., Translated by H. N. Michael, Philadelphia: The Universty Museum Universty of Pennsylvania, 1997.
• Luckenbill, Daniel David, Ancient Record of Assyrian and Babylonia, I. Volume, The Universty of Chicago Press, Chicago, 1926.
• Maffre, Frederic, “Pers Hâkimiyeti Altında Anadolu Halkları”, Persler: Anadolu’da Kudret ve Görkem, Editörler: Kaan İren – Çiçek Karaöz – Özgün Kasar, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2017.
• Memiş, Ekrem, Eski İran Tarihi: Medler, Persler, Partlar, Ekin Basım Yayın Dağıtım, Bursa, 2018.
• Özcan, Rabia, “Hititler ve Doğu Anadolu”, International Symposium on East Anatolia South Caucasusus Cultures, Proceedings I, Edited by Mehmet Işıklı – Birol Can, Cambridge Scholars Publishing, 2015, s. 277-288.
• Özdoğan, Mehmet, “Neolitik Çağ: Çanak Çömleksiz”, Arkeo Atlas Özel Koleksiyon Sayısı, Cilt I, İstanbul: Doğan Burda Dergi Yayıncılık ve Pazarlama A. Ş., 2011.
• Özdoğan, Mehmet, “Kalkolitik Çağ: Köyden Kentte”, Arkeo Atlas Özel Koleksiyon Sayısı, Cilt I, İstanbul: Doğan Burda Dergi Yayıncılık ve Pazarlama A. Ş., 2011.
• Özfırat, Aynur, “1998 Yılı Bitlis-Muş İlleri Yüzey Araştırması: Tunç ve Demir Çağlar”, 17. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, Ankara, 2000, s. 193 – 210.
• Özfırat, Aynur, “1999 Yılı Muş İli Yüzey Araştırması: Tunç ve Demir Çağları”, 18. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, T.C. Kültür Ba- kanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Ankara, 2001, s. 123 – 140.
• Palaz Erdemir, Hatice, “Antikçağ’da Politik Bir Arena ya da Armenia”, Yeni Türkiye, Cilt 60, Ankara, 2014, s. 1-17.
• Pınarcık, Pınar, “Urartu Krallığı’nın Tarihi Coğrafyası Hakkında Yeni Öneriler”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt/Volume XXVII, Sa- yı/Number 2 Aralık/December 2012, s. 459 – 482.
• Polatlar, Kaan, Göçebe-Çoban Halkların Tarihsel Rolleri: Bir Nüfus Teorisi, Doğu Kitabevi, 2016.
• Potter, David, Emperors of Rome: Imperial Rome from Julius Caesar to the last Emperor, Quercus, New York, 2008.
• Radner, Karen, “Assurlular – Urartular”, Aktüel Arkeoloji, Kasım – Aralık 2012/30, İstanbul, 2012, s. 42 – 55.
• Rothman, Mitchell S, “The Changing Organisation of Kura Araxes Culture”, International Symposium on East Anatolia South Caucasu- sus Cultures, Proceedings I, Edited by Mehmet Işıklı – Birol Can, Cambridge Scholars Publishing, 2015.
• Rothman, Mitchell S., & KOZBE, Gülriz, “Muş in the Early Bronze Age”, Anatolian Studies, Vol. 47, 1997.
• Rothman, Mitchell, “Beyond The Frontiers: Muş in the Late Bronze to Roman Periods”, in View From the Highlands: Archaeological Studies in Honour ofCharles Burney. Edited by Antonio Sagona, Dudley, Mass.: Peeters, Belgium, 2004, s. 121 – 178.
• Salvini, Mirjo, Urartu Tarihi ve Kültürü, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2006.
• Sayılan, Hasan, Muş İlinde Kültür Turizmi Potansiyelinin Coğrafi Yönden Değerlendirilmesi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya (Beşeri Ve İktisadi) Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yük- sek Lisans Tezi, Ankara, 2007.
• Sevin, Veli, Anadolu Arkeolojisi, 3. Basım, Der Yayınları, İstanbul, 2003.
• Sevin, Veli, Eski Anadolu ve Trakya: Başlangıcından Pers Egemenliğine Kadar, İletişim Yayınları, İstanbul, 2003.
• Sevin, Veli, “Orta ve Son Tunç Çağı Doğu Anadolu”, Arkeo Atlas Özel Koleksiyon Sayısı, Cilt I, İstanbul: Doğan Burda Dergi Yayıncılık ve Pazarlama A. Ş., 2011, s. 342 – 367.
• Sevin, Veli, “Urartulara Ait Dünyanın En Eski Karayolu”, Anadolu Araştırmaları, Sayı 11, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Ba- sımevi, İstanbul, 1989, s. 47 – 63.
• Sommer, Michael, The Complete Roman Emperor: Imperial Life At Court and Campaign, Thames / Hudson, London, 2010.
• Sönmez, Mehmet Emin, “Muş İlinde Nüfus Hareketlerinin Nedenleri ve Sonuçları”, Türk Coğrafya Dergisi, Sayı 55, 2010.
• Şengün, M.Taner, & Kıranşan, Kemal, “Bulanık-Malazgirt (Muş) Hav- zası’nın İklim Özellikleri”, Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti- tüsü Dergisi, Yıl: 6, Cilt: 6, Sayı: 12, s. 21 – 50.
• Tan, Armağan, Urartu Krallığı’nın Kuruluşu, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, T. C. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı – Eskiçağ Tarihi Bilim Dalı, İstanbul, 2010.
• Tekin, Oğuz, Eski Anadolu ve Trakya: Ege Göçlerinden Roma İmparatorlu- ğu’nun İkiye Ayrılmasına Kadar (MÖ 12. – MS 4. Yüzyıllar Arası),İletişim Yayınları, İstanbul, 2007.
• Tiryaki, Sırrı, “Roma İmparatorluğu’nun Fırat (Euphrates) Hattı (M.Ö.129 - M.S. 230)”, Turkish Studies, International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 11/1 Winter 2016, s. 217 – 236.
• Tiryaki, Sırrı, “Hititlerin Fırat Politikası”, Türk Dünyası Araştırmaları, Cilt 113, Sayı 22, İstanbul, 2016.
• Tiryaki, Sırrı, “Urartu Krallığı’nın Batı Yayılımında Bingöl Güzergâhı”, Eski Yakındoğu’da Ulaşım Üzerine Yazılar, Editörler: Bilcan Gökçe – Pınar Pınarcık, Akademisyen Kitabevi, Ankara, 2018, s. 383 – 412.
• Bryce, Trevor, The Kingdom of The Hittites, Oxford Universty Press, New York, 2005.
• Yavuz, Mehmet Fatih, “Antikçağda Armenia: Kısa Bir Tarih”, Yeni Türkiye, Cilt 60, Ankara, 2014, s. 1-12.
• Yıldırım, Recep, “Harput/Elazığ Yöresinin Tarihi Coğrafyası”, Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Geçmişten Geleceğe Harput Sempozyumu, Elazığ, 23-25 Mayıs 2013, s. 302 – 303.
• Yıldırım, Recep, “Urartu’nun Batı Bölgesi”, XI. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1994, s. 287 – 294.
• Yiğitpaşa, Davut, & CAN, Süleyman, “Van Müzesi Buluntuları Işığında Van-Muş Bölgesinde Erken Tunç Çağı ve Karaz Kültürü”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 5 Sayı: 20, Kış 2012.
• Yiğitpaşa, Davut, Doğu Anadolu Geç Demir Çağı, Gece Kitaplığı, Ankara, 2016.
• Zımansky, Paul, “Gölge Hasım: Urartu’nun Asur’la İlişkisi”, Assurlular: Dicle’den Toroslar’a Tanrı Assur’un Krallığı, Hazırlayanlar: Kemalettin Köroğlu – Selim Ferruh Adalı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2018, s. 230 – 232.