Güneydoğu Anadolu Bölgesi Geç Neolitik ve Erken Tunç Çağı’na Ait Bir Grup Figürin ve İdol

Yıl 2021, Sayı: 25, 398 - 433, 29.01.2021

Çağatay Yücel

Öz

Bu çalışmanın amacı Mardin, Diyarbakır ve Şanlıurfa Arkeoloji müzelerindeki bir grup figürin ve idolleri ele almaktır. Güneydoğu Anadolu Bölgesine ait figürin ve idoller, üzerinde en az çalışılan malzeme grubu arasında yer almaktadır. Bu çalışmaya konu edinen figürin ve idoller Yukarı Levant, Yukarı Dicle ve Yukarı Fırat kültürlerine ait insan biçimli antropomorf figürün ve idolleri tanımlama ve bu eserlerden hareketle eski toplum insanlarının yaşantısı, düşünce tarzı ve inançları ile ilgili bilgiler elde etmektir. İnsan biçimli betimlemeler, Prehistorik Çağ’dan itibaren insanoğlunun değer verip kutsal kabul ettiği varlıkları yansıtmak ve aynı zamanda duyguları ifade etmek amacıyla üretilmiş sanat eserleridir. Kutsal sayıldıkları düşünülen figürinler, zaman içerisinde malzeme ve yapım teknikleri açısından gelişim göstermiştir. Zaman içinde figürinlerin anlamlarında da değişimler yaşansa da daha çok kadının kutsallığı, yaratıcılığı ve onun üzerinden tapınma konusu en fazla kabul gören görüş olmuştur. Elde edilen sonuçlar neticesinde Güneydoğu Anadolu Bölgesinin Geç Neolitik ve Erken Tunç Çağı inanç sistemi yeniden değerlendirilmiş, figürin ve idollerin işlevleri açısından yeniden yorumlanmasına gidilmiştir. Güneydoğu Anadolu Bölgesine ait figürin ve idoller, Geç Kalkolitik Çağ’dan itibaren şematik formlara sahip örnekleri ile sanat anlayışında ulaşılan yetkinliğin yanı sıra, tinsel ve ritüel anlayışın anlaşılmasında somut belge niteliği taşımaktadırlar.

Anahtar Kelimeler

Figürin, İdol, Yukarı Mezopotamya, Dicle ve Fırat, Halaf

A Group of Figurines and Idols Belonging to The Late Neolithic and Early Bronze Age of Southeastern Anatolia Region

Öz

The aim of this study is to discuss a group of figurines and idols in Mardin, Diyarbakır and Şanlıurfa Archaeological Museums. Figurines and idols from the Southeastern Anatolia Region are among the least studied material group. The figurines and idols that are the subject of this study are define human-shaped anthropomorphic figures and idols of the Upper Levant, Upper Tigris and Upper Euphrates cultures, and from these works, we obtain information about the lives, thinking style and beliefs of the ancient community people. Human-shaped depictions are works of art produced to reflect the beings that human beings value and regard as sacred since the Prehistoric Age and at the same time express feelings. Figurines, which are considered sacred, have developed over time in terms of materials and construction techniques. Although there have been changes in the meanings of figurines over time, the issue of the sacredness of women, creativity and worship through them has been the most accepted view. As a result of the results obtained, the belief system of The Late Neolithic and Early Bronze Age of the Southeastern Anatolia region was re-evaluated and the figurines and idols were reinterpreted in terms of their functions. Figurines and idols belonging to the Southeastern Anatolia Region are concrete documents in understanding the spiritual and ritual understanding as well as the competence achieved in the understanding of art with their examples having schematic forms since the Late Chalcolithic Age.

Anahtar Kelimeler

Figurine, Idol, North Mesopotamia, Tigris and Euphrate, Halaf

Kaynakça

• Badre, Leila, Les Figurines Anthropomorphes En Terre Cuite A’Lage Du
• Bronze En Syrie, Librairie Orientaliste Paul Geuthner, Paris 1980.
• Banffy, Eszter, A Unique Prehistoric Figurine of The Near East, Printed by Amulett, Budapest 2001.
• Bilge, Evin, Diyarbakır Arkeoloji Müzesinde Bulunan Tunç Çağ’ına Ait Figürinler, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2009.
• Bilgi, Önder, Klasik Çağ Öncesi Anadolu’da İnsan Görüntüleri, Aygaz Yayıncılık, İstanbul 2012.
• Bilgi, Önder, Development and distribution of anthropomorphic figures in Anatolia from the Neolithic to the end of the Early Bronze Age, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Londra Üniversitesi, Londra 1972.
• Budin, Stephanie Lynn, “Minoan Asherah?”, Joanne Clarke (Ed. ), Archaeological Perspectives On The Transmisson And Transformation Of Culture In The Eastern Mediterranean, (ss. 188-197), Levant Supplemantary Series Volume 2, London 2005.
• Çelebi, Binnur, Anadolu’da Hitit Sosyal Yaşamında Kadının Yeri ve Önemi,(Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2007.
• Ekiz, Halil Hamdi, “Adıyaman Müzesi’nde Bulunan Üç Hitit Tanrı Heykelciği”, Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, 5 (111), 2005, 57-64.
• Gezgin, İsmail, Sanatın Mitolojisi (4. Baskı), Sel Yayınları İstanbul 2016.
• Aydıngün Gündoğan, Şengül, “ Kültepe Tipi İki Mermer İdol”, Arkeoloji ve Sanat, 19, (Mart-Nisan 1997), 12-14.
• Aydıngün Gündoğan, Şengül, Eski Tunç Çağında Anadolu pişmiş Toprak Figürin ve İdolleri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2003.
• Aydıngün Gündoğan, Şengül, “Yerleşik Hayat Öncesi: Yaratan Beden”, Şennur Şentürk (Koordinatör), Tunç Çağı’nın Gizemli Kadınları, (ss. 11-28), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2006.
• Aydıngün Gündoğan, Şengül, “Mucizenin Kaynağı, Bereketli ve Her Şeye Hâkim”, Emine Çaykara (Ed. ), Anadolu’da Kadın-On Bin Yıldır Eş, Anne, Tüccar, Kraliçe/ A. Muhibbe Darga,(ss. 43-67), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2013.
• Keskin, Levent, “Anadolu’da Ele Geçen Halka İdoller: Tipolojik ve Kronolojik Bir Değerlendirme”, Anadolu/Anatolia, 37, 2011, 195-222.
• Köroğlu, Kemaletin, Yeni Kazı ve Yüzey Bulguları Işığında Diyarbakır/Üçtepe ve Çevresinin Yeni
• Assur Dönemi Tarihi Coğrafyası, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İstanbul,1993.
• Moorey, Peter Roger Stuart, Idols of the People-Miniature Images of Clay in the Ancient Near East, Oxford University Press, Oxford 2003.
• Moorey, Peter Roger Stuart, Ancient Near Eastern Terracottas with a Catalogue of the collection in the Ashmolean Museum, Oxford, (1. Baskı),Ashmolean Museum, Oxford 2005.
• Oates, Joan, “The Baked Clay Figurines From Tell Es-Sawwan”, Iraq, 1 (2), 1966, 146- 153.
• Orphandis, Laia, Interpretation of Neolithic Figurine Art, Academy of Athens Research Centre for Antiquity, Athens 2015.
• Özhanlı, Mehmet, “Alanya Müzesindeki Kilikya Kaynaklı Tunç Çağı Pişmiş Toprak Figürinleri”, İnci Delemen, Şebnem Sedef Çokay Kepçe, Aşkım Özdizbay, Özgür Turak (Haz. ), Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu’na 65. Yaş Armağını Euergetes-II. Cilt, (ss, II, 911-921), Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü, İstanbul 2008.
• Paksoy, Gönül, Anadolu’da Pişen Toprak, Kadir Has Üniversitesi Rezan Has Müzesi, İstanbul 2007.
• Press, Michael D. , The Iron Age Figurines of Ashkelon and Philistia, Eisenbrauns, Winona Lake, Indiana 2012.
• Pruss, Alexander, “Terrakotten”, Erich Ebeling- Bruno Meissner (Eds. ), Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archäologie 13 (ss. 603-611). Berlin: De Gruyter 2013.
• Sağlamtimur, Haluk, “Başur Höyük”, Altan Çilingiroğlu, Zeynep Mercangöz, Gürcan Polat (Ed. ), Ege Üniversitesi Arkeoloji Kazıları, (ss. 25-38), Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü ve Sanat Tarihi Bölümü, İzmir 2012.
• Stein, Gil J. , “Tell Zeidan”, Gil J. Stein (Ed. ), The Oriental Enstitute 2010-2011 Annual Report, (ss. 122-139), The Oriental Enstitute, Chicago 2011.
• Tavukçu, Ali Yalçın, Troas Bölgesi Terrakotta Figürinleri (İ. Ö. 1375-İ. S-395), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 1999.
• Yiğitpaşa, Davut, “Yeni Bulgular Işığında Urartu Heykeltraşlığına Bakış”, B. Gür-S. Dalkılıç (Eds.), Anadolu Prehistoryasına Adanmış Bir Yaşam: Jak Yakar’a Armağan, (ss. 487-509), Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara 2020.
• Yiğitpaşa, D. -Yağcı, A. (Baskıda). “Ordu Müzesi’nden Erken Tunç Çağına Ait Bir Grup Figürin ve İdoller”, O. Dumankaya (Eds.), Arkeolojide Küçük Buluntular: Pişmiş Toprak, Metal, Kemik, Cam ve Taş Eserler, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara.
• Yücel, Çağatay, Urartu Dini ve Tapınım Sistemleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Diyarbakır 2010.
• Yücel, Çağatay, Diyarbakır, Şanlıurfa, Mardin ve Adıyaman müzelerindeki geç Neolitik Çağ'dan Hellenistik Dönem'e kadar figürin ve idoller, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2017.