Sirāj al-Dīn al-Hindī and his Risāla fī Masʾalat al-Kafāʾah: A Study and Critical Edition

Yıl 2025, Sayı: 45, 485 - 542, 30.06.2025

Okan Kadir Yılmaz

https://doi.org/10.59777/ihad.1611193

Öz

Sirāj al-Dīn al-Hindī’s (d. 773/1372) Risālah fī masʼalat al-kafāʼah, who was the Hanafī Qādilquḍāt (chief qādī) in the Bahrī/Turkish Mamluk period, is an important fiqh treatise that reflects the change in the Hanafī madhhab’s doctrine of equivalence in marriage. Hindī’s reason for writing his Risāla fī masʾalat al-kafāʾah is a marriage that took place on 27 Jumādā al-Awwal 770 (7 January 1379). This marriage took place between Khond Sārah, the sister (or daughter) of Sultan al-Malik al-Ashraf Zayn al-Dīn II Shaʿbān ibn Husayn (d. 777/1376), the Sultan of the Baḥrī Mamluks, and Amīr Bashtak (d. 771/1370), a commander with the rank of takdimat alf (major), at the Sultan’s request. The marriage of these two names was officiated by Sirāj al-Dīn al-Hindī, who was the qāḍī al-quḍāt at the time. However, some jurists of the period, whose names I have not identified, argued that this marriage was invalid in terms of the Ḥanafī madhhab’s doctrine of equivalence on the grounds that the groom had once been a slave. In this treatise, Hindī tries to explain that this marriage was generally valid and that there was no problem in this marriage from a jurisprudential point of view with an interpretation of the Ḥanafī doctrine of equivalence. This treatise, which I have identified from its manuscript copies and the works of Mamluk historians of the period as belonging to Hindī, was previously published by attributing it to another Mamluk Ḥanafī jurist, al-Qāṣim b. Qutlūboġa (d. 879/1474), who lived about a century later. This edition, which is based on a single and incomplete copy, has flaws such as attributing the treatise to the wrong author as well as being incomplete by approximately half. With this study, which consists of a review section that includes a brief biography of the author, the title of the treatise, its attribution to the author, the reason for its composition, the date of composition, its sources, significance, its previously incomplete publication, and its manuscript copies, along with a critical edition based on three complete manuscripts, I hope to have provided a small but original source—hitherto unknown—for researchers working on topics such as Mamluk studies, Islamic family law, and change in Islamic law.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law , Ḥanafī Madhhab , Legal Change , Equivalency/al-Kafāʼah , Mamluks , Sirāj al-Dīn al-Hindī , Amīr Bashtak , Khond Sārah

Teşekkür

I would like to express my gratitude to my friend Dr. Yasir Beyatli for his contribution to my determination of the real author of Risāla fī meselat al-kafāeh.

Sirâceddin el-Hindî ve Risâle fî Mesʾeleti’l-Kefâeh İsimli Eseri: İnceleme ve Tahkik

Öz

Bahrî/Türk Memlükler (648-792/1250-1390) döneminde Hanefî kâdılkudâtı olan Sirâceddin el-Hindî’nin (ö. 773/1372) Risâle fî mesʾeleti’l-kefâʾeh isimli eseri, o dönemde Hanefî mezhebinin nikâhta denklik öğretisinde meydana gelen değişimi yansıtan önemli bir fıkıh risalesidir. Hindî’nin Risâle fî mesʾeleti’l-kefâʾeh isimli eserini yazma sebebi, 27 Cemâziyelevvel 770 (7 Ocak 1379) tarihinde gerçekleşen bir evlilik olayıdır. Bu evlilik, Bahrî Memlüklerin Sultanı el-Melikü’l-Eşref Zeyneddin II. Şaban b. Hüseyin’in (ö. 777/1376) kız kardeşi Hond Sâre ile “takdimetü elf” (Binbaşı) rütbeli komutan Emir Beştek (ö. 771/1370) arasında Sultan’ın isteğiyle gerçekleşmiştir. Bu iki ismin nikâhını o sırada kâdılkudat olan Sirâceddin el-Hindî kıymıştır. Ancak kim oldukları dönemin bazı fıkıhçıları, damadın bir zamanlar köle olduğu gerekçesiyle bu evliliğin Hanefî mezhebinin denklik öğretisi açısından geçersiz olduğunu ileri sürmüşlerdir. Hindî de kaleme aldığı bu risalede genel olarak bu nikâhın geçerli olduğunu ve Hanefi denklik öğretisine getirdiği bir yorumla bu nikâhta fıkhî açıdan bir problem bulunmadığını izah etmeye çalışır. Yazma nüshaları ve dönemin Memlük tarihçilerinin çalışmaları üzerinden Hindî’ye ait olduğunu kesin olarak tespit ettiğim bu risale, daha önce yanlışlıkla, yaklaşık bir yüzyıl sonra aynı bölgede yaşamış bir başka Hanefî hukukçusu olan Kâsım b. Kutluboğa’ya (ö. 879/1474) nispet edilerek neşredilmiştir. Bu neşir, tek ve eksik bir nüshaya dayandığı için risalenin yanlış kişiye nispet edilmesinin yanı sıra, tahkikli metin bölümünün yaklaşık yarı yarıya eksik olma kusurunu da taşımaktadır. Müellifin kısa hayatı, risalenin adı, müellifine aidiyeti, telif sebebi, telif tarihi, kaynakları, önemi, eksik neşri ve yazma nüshalarını konu eden bir inceleme kısmı ile birlikte üç tam yazma nüshaya dayalı tahkikli metinden oluşan elinizdeki çalışmayla; Memlük araştırmaları, İslam aile hukuku ve İslam hukukunda değişim gibi konularda çalışan araştırmacılar için, küçük ancak daha önce gün yüzüne çıkmamış özgün bir kaynak kazandırmış olmayı umuyorum.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku , Hanefi Mezhebi , Fıkhî Değişim , Denklik/Kefâet , Memlükler , Sirâceddin el-Hindî , Emir Beştek , Hond Sâre

Teşekkür

Risâle fî meseleti’l-kefâeh’in gerçek müellifinin kim olduğuna dair yaptığım tespitteki katkısından dolayı dostum Dr. Yasir Beyatlı’ya teşekkürlerimi sunuyorum.

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmet. “Gaznevi, Ömer b. İshâk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/487. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Askalânî, İbn Hacer Ahmed b. ʿAli. ed-Dürerü’l-kāmine fī aʿyāni’l-miʾeti’s̱-s̱āmine. nşr. Sâlim el-Krenkovî. 6 Cilt. Hindistan: Dâiratü’l-Meʿârifi’l-Osmâniyye, 1392/1972.
• Askalânî, İbn Hacer Ahmed b. ʿAli. İnbāʾü’l-ġumr bi-ebnāʾi’l-ʿumr. thk. Hasan Habeşî. 4 Cilt. Mısır: el-Meclisü’l-Aʿlâ, Lecnetü İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1389/1969.
• Askalânî, İbn Hacer Ahmed b. ʿAli. Refʿu’l-iṣr ʿan ḳuḍāti Mıṣr. thk. Ali Muhammed Ömer. Kâhire: Mektebetü’l-Hancî, 1418/1998.
• Ayoub Samy. “Creativity in Continuity: Legal Treatises (al-Rasail al-Fıqhiyya) in Islamic Law”. Journal of Islamic Studies 34/3 (December 2023), 305-339.
• Beyatlı, Yasir. “Hanefî Mezhebinin Tarihî Seyrinde Bir Merhale: Memlük Hanefîli-ği”. Memlükler Dönemi İlim Geleneği (13.-14. Yüzyıllar). ed. Halil Hançabay vd. 109-177. İstanbul: Istanbul University Press, 2023.
• Bezzâzî, Muhammed b. Muhammed b. Şihâb el-Kerderî. el-Fetāva’l-Bezzāziyye. nşr. Sâlim Mustafa el-Bedrî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Buhârî, Burhâneddin Mahmud b. Ahmed. el-Muḥīṭu’l-Burhānī. thk. Abdülkerim Sâmî el-Cündî. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2004.
• Hasenî, Abdülhay. Nüzhetü’l-ḫavāṭır ve behcetü’l-mesāmiʿ ve’n-nevāẓır. 8 Cilt. Beyrut: Dâr İbn Hazm, 1420/1999.
• Hindî, Sirâceddîn Ömer b. İshâk el-Gaznevî. Risāle fī mesʾeleti’l-kefāʾeh. New Jersey: Princeton Üniversitesi Kütüphanesi, The Garrett, 1838Y, 1a-12a.
• Hindî, Sirâceddîn Ömer b. İshâk el-Gaznevî. Mesʾeletü’l-kefāeh. İstanbul: Beyazıt Kü-tüphanesi, Veliyyüddin Efendi, nr. V3288/9, 142a-153b.
• Hindî, Sirâceddîn Ömer b. İshâk el-Gaznevî. Risāletü’l-kefāeh. Riyad: Riyâd Üniversi-tesi Kütüphanesi, nr. 2074, 92b-100a.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. Reddü’l-muḥtār ʿale’d-Dürri’l-muḫtār. 6 Cilt. Mısır: Mus-tafa el-Bâbî el-Halebî, 1386/1966.
• İbn İyâs, Ebü'l-Berekat Zeynüddin Muhammed b. Ahmed. Bedāʾiʿu’z-zühūr fī veḳāʾiʿi’d-dühūr. thk. Muhammed Mustafa. 2 Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-ʿAmme li’l-Kitâb, 1982/1402.
• Kâdîhân, Fahreddîn Hasen b. Mansûr b. Mahmûd. Fetāvā Ḳāḍīḫān. 6 Cilt. Bulak: Mat-baatü’l-Kübra’l-Emiriyye, 1310.
• Kâsânî, Alâüddin Ebu Bekr b. Mesʿûd. Bedāiʿu’ṣ-ṣanāiʿ fī tertībi’ş-şerāiʿ. 7 Cilt. Mısır: Matbaatü Şirketi’l-Matbûʿâti’l-ʿİlmiyye, Matbaʿatü’l-Cemâliyye, 1327-8.
• Kâtip Çelebi. Süllemü’l-vüṣûl ilā ṭabaḳāti’l-fuḥûl. thk. Abdülkadir el-Arnaût. 6 Cilt. İs-tanbul: IRCICA, 2010.
• Kâtip Çelebi. Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esāmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. İstanbul: Maarif Vekale-ti. 1360/1941.
• Kāsım b. Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn. Tācü’t-terācim. thk. Muhammed Hayr Ramaza Yusuf. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1413/1992.
• Kāsım b. Kutluboğa. el-Kefāʾetü fi’n-nikāḥ. thk. Abdüssettar Ebu Gudde. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1423/2002.
• Konukçu, Enver. “Gazne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/479. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Makrizî, Ebu’l-Abbas Takiyüddin Ahmed b. Ali. es-Sülūk li-maʿrifeti düveli’l-mülūk. thk. Muhammed Abdülkadir Ata. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye. 1418/1997.
• Malatî, Zeynüddin Abdülbâsit b. Ebi’s-Safâ. Neylü’l-emel fī ẕeyli’d-Düvel. thk. Ömer Abdüsselam Tedmûrî. 9 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʿAsriyye, 1422/2002.
• Nuh b. Mustafa. Ḥāşiyetü’d-Dürer. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 653, 342b-343a.
• Sehâvî, Şemseddin Muhammed b. Abdurrahman. ed-Davʾü’l-lāmiʿ li-ehli’l-ḳarni’t-tāsiʿ. 6 Cilt. Beyrut: Menşûrâtü dâri’l-hayât, t.y.
• Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed b. Sehl. el-Mebsūṭ. 31 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, t.s.
• Seyyid, Seyyid Muhammed. “Evlâdü’n-Nâs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/525-526. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Seyyid Muhammed es-Seyyid. “Hasekiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/373-374. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Ḥüsnü’l-muḥāḍara fī tārīḫi Mıṣr ve’l-Ḳāhire. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. 2 Cilt. Mısır: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, İsa el-Bâbî el-Halebî, 1387/1967.
• Şeşen, Ramazan. “Fezâilü’l-Etrâk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/521-532. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî. el-Bedrü’ṭ-ṭāliʿ bi-meḥāsini men baʿde’l-ḳarni’s-sābiʿ. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Marife, t.s.
• Şeybânî, Muhammed b. el-Hasen. el-Aṣl. thk. Mehmet Boynukalın. 12 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1433/2012.
• Şeyhîzâde, Abdurrahman. Mecmaʿu’l-enhur fī şerhi Mülteka’l-ebḥur. 2 Cilt. Türkiye: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmira, 1328.
• Yılmaz, Okan Kadir. “Bir Memlük Emirinin Tartışmalı Evliliği Bağlamında Hanefî Denklik Öğretisinin Yeniden Yorumlanması: Sirâceddin El-Hindî (ö. 773/1372) Örneği”. darulfunun ilahiyat 35/1 (Haziran 2024), 173-209. https://doi.org/10.26650/di.2023.34.2.1342766.
• Yılmaz, Okan Kadir. İSAM Tahkikli Neşir Kılavuzu. İstanbul: İSAM Yayınları, 4. Basım, 2023.