Osmanlı Mısır’ında Hanbelî Bir Âlim Mer‘î b. Yûsuf ve Duhân Risalesi

Yıl 2022, Sayı: 40, 211 - 241, 30.12.2022

Said Nuri Akgündüz

Öz

Yavuz Sultan Selim’in 1516 yılında Mısır’ı, Suriye’yi ve Kudüs’ün de içinde bulunduğu Filistin bölgesini Osmanlı Devleti’nin hakimiyeti altına almasıyla birlikte, bu bölgelerdeki ilmî hareketlilik canlılığını koruyarak gelişmeye devam etmiştir. Osmanlı yönetiminin, buradaki farklı din ve kültürlerin, çeşitli itikadî ve fıkhî mezheplerin yaşamasına, kendini geliştirmesine ve ifade etmesine imkân tanıyan düzeni ve himayesi altında, 19. yüzyılda başlayan işgal ve sömürgecilik dönemlerine kadar bu istikrarlı ve verimli ilmî hayat devam etmiştir. Osmanlı Filistin’inde yetişmiş ve sonrasında Mısır’a giderek çağının en önemli ilim merkezlerinden olan Ezher’de hem tahsilini ikmal etmiş hem de tedris vazifesini üstlenmiş olan Mer‘î b. Yûsuf el-Hanbelî (ö. 1033/1624) de bu bölgenin ve dönemin ilginç simalarından birisidir. Osmanlı devletine ve yönetimine sadakatini ve bağlılığını ifade eden bir eser de kaleme almış olan Mer‘î b. Yûsuf, tarih, hadis, akaid, Arap dili gibi alanlarda da eser telif etme kudretine sahip bir Hanbelî fakihidir. Özellikle belirli konulara yoğunlaştığı risale çapındaki eserlerle öne çıkan bu âlimin, fıkıh ilmine dair çalışmaları da müstakil olarak değerlendirilmeyi hak etmektedir. Bu eserleri arasında Hanbelî fürû’-i fıkhına dair yazılmış kitaplar olduğu gibi mezhebin ve Selefîliğin en güçlü isimlerinden İbn Teymiyye’nin (ö. 728/1328) hayatına ve menkıbelerine dair kitapları da vardır.
Bu yazımızda Mer‘î b. Yûsuf’un fıkıhla ilgili çalışmalarını tanıtacak, hâlâ güncelliğini koruyan bir mesele olan duhânın ne olduğu ve dinî hükmüne dair ne söylenmesi gerektiği gibi konuları ele aldığı Tahkîku’l-burhân fî şe’ni’d-duhân ellezî yeşrebuhu’n-nâsu’l-ân adlı risalesini inceleyeceğiz. Müellif, bu risalesinde, kendi dönemi için henüz yeni bir mesele olan ve gittikçe yaygınlaşan tütün içme adetini, konuyla ilgisini kurduğu âyet ve hadisler, selef ulemasının görüşleri, özellikle Hanbelî fakihlerinden nakillerle ele almaktadır. Bu konuyu, Hanbelî mezhebinin usulü çerçevesinde, ibâha, tahrîm, bid’at, emir, nehiy ve benzeri temel kavramlar ışığında irdelemekte, ihtiyatı ve temkini de elden bırakmayan bir söylem ile bazı sonuçlara ulaşmaktadır. Bu eseri ile de ictihadî bir bakış açısına sahip olduğunu kanıtlamış olan Mer‘î b. Yûsuf’tan bahsedilmesi, 17. yüzyılın Osmanlı hakimiyeti altındaki Arap dünyasının zengin ve renkli ilim ve fikir dünyasının bir tanığı olarak geçmişle günümüz arasındaki irtibatı düşünmeye bir katkı sunacaktır.
Müellifin risalesinde, duhânın hükmünün iki temel gerekçeden hareket ederek tenzihen mekruh olduğu sonucuna vardığı görülmektedir. Bunlardan birisi kötü kokusu sebebiyle rahatsız edici olması, diğeri de tütün içen kişinin onu çevreleyen ateş ve dumanla cehennem ehline benzer bir görüntü ortaya koymasıdır. Nispeten hafif bir hüküm olan tenzihen mekruhu dile getiren müellif, tütün içme hakkında daha ağır bir hüküm verilmesini yanlış bulmakta, bu kanaatte olanları eleştirmektedir. Özellikle aslî ibâha ilkesini ve onunla irtibatlı argümanları öne sürerek bir âlimin dinî bir meselenin hükmünü verirken farkında olması gereken ciddi mesuliyete dikkat çekmektedir. Satır aralarında, içinde yaşadığı toplumun ve ilim ehlinin durumuna dair tenkitlerini de dile getiren Mer’î b. Yûsuf’un bu risalesi dönemine ve muhitine dair tarihî bir belge niteliği de taşımaktadır.
Tahkîku’l-burhân aslında yaklaşık on sayfalık bir risale olup, Meşhûr b. Hasen tarafından tahkikli neşri yapılmıştır. Müellif ve konu ile ilgili birçok detayı ihtiva eden bu neşri esas alınarak, risalenin sadece metin kısmı tercüme edilmiş ve makalenin eki olarak okuyucuya sunulmuştur. Tütün içmenin fıkhî hükmüne dair son dönemlerde gittikçe artan bir ilginin olduğu görülmektedir. Bu ilgi daha ziyade konuyla ilgili risale boyutunda eser veren Hanefî Osmanlı âlimleri üzerinde yoğunlaşmış durumdadır. Merkeze uzak bir bölgede ve Hanbelî mezhebine mensup bir âlimin tütün içme konusunda ortaya koyduğu görüşler ve vardığı hükmün ilgili literatüre katkı sunacağı aşikârdır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Mer‘î b. Yûsuf, Mısır, Tütün, Duhân

A Ḥanbalī Scholar In Ottoman Egypt: Mar῾ī b. Yūsuf and His Treatise About Smoking

Öz

With Yavuz Sultan Selim's annexation of Egypt, Syria and Palestine including Jerusalem in 1516, the scholarly activities in these regions continued to develop by preserving its vitality. This stable and scholarly productive life was maintained under the order and patronage of the Ottoman administration which allowed different religions and cultures, various creeds and legal sects to live, develop and express themselves until the occupation and colonialism periods that started in the 19th century. Mar῾ī b. Yūsuf al-Ḥanbalī (d. 1033/1624), who grew up in Ottoman Palestine and later went to Egypt, where he completed his education and taught in Azhar, was one of the interesting figures of this region and the period. Mar῾ī b. Yūsuf was a competent Hanbali jurist who compiled various works in different fields such as history, hadith, faiths and Arabic language. Among them was a special work in which he expressed his loyalty and devotion to the Ottoman state and administration. This scholar stands out with his treatises which focuses on certain subjects and especially his works on fiqh deserves to be evaluated separately. Among these works are books written on Ḥanbalī fiḳh, as well as a treatise on the life and anecdotes of Ibn Taymiyya who was one of the most powerful figures of the madhhab and Salafism.
In this paper, I will introduce his works on fiqh and examine his treatise named Tahqīq al-burhān fī shaʼn al-dukhān in which he dealt with various issues such as what dukhān is and what should be said about its religious rule. In this treatise, the author describes the new habit of smoking tobacco in his time and became increasingly widespread and mentions the verses and hadīths related to the subject and the views of the scholars, especially the narrations from the Ḥanbalī jurists. He tackles with the issue within the framework of the Ḥanbalī sect in the light of some basic concepts like ibāḥa, taḥrīm, bidʼa.
In the treatise, the author came to the conclusion that the rule for dukhān is makrūh tanzīhan (mild detested), based on two basic reasons. The first is that it is disturbing due to its bad smell, and the other is that the smoker presents an image similar to the people of hell with the fire and smoke surrounding him. The author finds it wrong to make a more severe judgment about smoking and criticizes those who have this opinion. In particular, he draws attention to the serious responsibility that the scholar should be aware of when making a judgment on a religious issue, by putting forward the principle of original ibāḥa and the arguments connected with it. It should also be said that this treatise is a historical document about his period and environment.
Tahqīq al-burhān is a treatise of just ten page, and it has been edited and published by Mashūr b. Ḥasan. Based on this publication, which contains many details about the author and the subject, we translated only the text of the treatise and presented it to readers as an appendix to this article. We see that there has been an increasing interest in legal rulings of smoking tobacco in recent years. This interest has mostly focused on Ḥanafī Ottoman scholars. It is obvious that the views and judgment of a Ḥanbalī scholar on tobacco smoking from a far away region will contribute to the relevant literature.

Anahtar Kelimeler

Fiqh, Mar῾ī b. Yūsuf, Egypt, Tobacco, Smoking

Kaynakça

• Akhisârî, Ahmed-i Rûmî. Tütün İçmek Haram mıdır? Bir Osmanlı Risalesi. Giriş ve notlar: Yahya Michot, çev. Ayşen Anadol-Mehmet Yavuz. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2015.
• Aydemir, Bilal. Sigara İle İlgili Yazılmış Risâlelerin İslâm Hukuku Açısından Değerlendirilmesi. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Baysa Hüseyin. “Ömer Müftî Kilîsî’nin Sigaranın Hükmü Hakkındaki Görüşünün Değerlendirilmesi-Risaletü’d-Dühân Bağlamında-”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (2015/1), 37-57.
• Fidan, Yılmaz. “Trabzonî Mehmed Medeni’ye Nisbet Edilen Arapça Duhân Risalesi”. I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dinî Hayat Sempozyumu. ed. Şenol Saylan - Betül Saylan, 441-457. İstanbul: Değişim Yayınları, 2016.
• Gufeylî, Abdullah b. Süleyman. “el-‘Allâme Mer‘î b. Yûsuf el-Hanbelî Âsâruhu’l-‘ilmiyye”. Mecelletü’l-buhûsi’l-İslâmiyye 52 (1418/1997-1998), 337-365.
• Kalaycı Mehmet - Eyüp Öztürk. “18. Yüzyıl Osmanlı Coğrafyasında Tütünün Sosyo-Kültürel Zeminine Dair Bir Metin: Ebû Sehl Nu’man Efendi ve Tahlîlu’d-Duhân Adlı Risalesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 58/1 (2017), 1-45.
• Kavalcıoğlu Abdullah. “Sûfîlerin Güncel Fıkhî Tartışmalara Bakışı: Ankaravî’nin Tütün İçmenin Hükmünü Değerlendirişi”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (Aralık 2020), 611-634.
• Kırbıyık, Kasım. “Mer‘î b. Yûsuf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/185-187. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Koca, Ferhat. “Hanbelî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/525-547. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Koca, Ferhat. “İbnü’n-Neccâr el-Fütûhî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/170-171. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Mer‘î b. Yûsuf el-Kermî. Gâyetü’l-müntehâ fi cem’i’l-İknâ ve’l-Müntehâ. nşr. Yâsir İbrahim el-Mezrû’î-Râid Yûsuf er-Rûmî. 2 Cilt. Kuveyt: Müessesetü Ğırâs, 1428/2007.
• Mer‘î b. Yûsuf el-Kermî. Mesbûkü’z-zeheb fi fadli’l-Arab ve şerefi’l-ilm alâ şerefi’n-neseb, thk. Necm Abdurrahman Halef. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd 1411/1990.
• Mer‘î b. Yûsuf el-Kermî. Tahkîku’l-burhân fî şe’ni’d-duhân ellezî yeşrebuhu’n-nâsu’l-ân. thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasen Âl-i Selmân. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2000/1421.
• Meşhûr b. Hasen Âl-i Selmân Ebû Ubeyde, et-Ta’lîkâtü’l-hisân. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1421/2000.
• Muhibbî, Muhammed el-Emîn. Hulâsatü’l-eser fî a‘yâni’l-karni’l-hâdiye ‘aşer. 4 Cilt. Kâhire: el-Matba’atü’l-Vehbiyye, 1284.
• Nablusî, Abdülganî b. İsmail. Tütün Risalesi. çev. Muhammet Emin Efe-Ahmet Şenharputlu. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2021.
• Narin, İsmail. “Akdağlı Mustafa b. Ali el-Amâsî ve Sigaranın Hükmü Hakkındaki Görüşlerinin Değerlendirilmesi”. Ekev Akademi Dergisi 22/74 (Bahar 2018), 185-204.
• Okur, Kaşif Hamdi. “17. Yüzyıl Osmanlı Fıkıhçılarının Nevazile Yönelik Fıkhî Argümantasyonu (Mehmed Fıkhî el-Aynî ve Risâletü’d-Duhân ve’l-Kahve Örneği)”. Sahn-ı Seman’dan Darülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası (Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler)-XVII. Yüzyıl. ed. Hidayet Aydar - Ali Fikri Yavuz. 381-393. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi, 2017.
• Öğüt, Salim. “Haccâvî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/429. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Özen, Şükrü. “Tütün (Fıkıh)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/5-9. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Öztürk, Eyüp. “Araplar ve Osmanlı Hanedanı: Mer‘î b. Yûsuf Örneği”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/2 (Temmuz-Aralık 2011), 241-276.
• Şahin Osman. “Risâletün fî hükmi’t-tütün ve’l-kahve li-Muhammed Fıkhî el-Aynî el-Hanefî Emîni’l-Fetvâ (Dirâse ve Tahkik)”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 31 (2018), 697-714.
• Saylan Şenol. “17. Yüzyıl Osmanlısında Bir Tütün Müdafaası: Ahmed Devletî’nin Risâletü’l-İnsâfiyye fi Bahsi’d-Duhâniyye Adlı Risalesi”. Dergiabant AİBÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/1 (Bahar 2020), 27-57.
• Saylan Şenol. “Tütün Kullanımına Mutedil Bir Yaklaşım: Şevkizade Süleyman Efendi’nin Duhân Risalesi”. Tasavvur Tekirdağ İlahiyat Dergisi 6/2 (Aralık 2020), 1399-1439.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. el-Câmi’u’s-sahîh. nşr. İbrahim Utve Avd. 5 Cilt. Kâhire 1382/1962.
• Yılmaz, Fehmi. “Tütün”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/1-4. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.