İmam Şâfiî’nin Menfaat Anlayışı

Yıl 2024, Sayı: 44, 97 - 135, 30.12.2024

Gülsüm Ortaç

https://doi.org/10.59777/ihad.1458116

Öz

İmam Şâfiî, (öl. 204/820) Hanefî ve Mâlikî mezheplerinin teşekkül aşamasında olduğu bir zeminde dünyaya gelmiştir. Bu dönemde hem söz konusu çevreler hem de fıkıhla iştigal eden diğer âlimler arasında çeşitli fıkhi tartışmalar yürütülmekte idi. Taraflar bir yandan sahip oldukları temayüller doğrultusunda Müslümanların karşılaştıkları yeni meseleleri çözüme kavuşturmaya çalışırken, diğer yandan da meydana gelen gelişmelerin etkisiyle fıkhi müktesebatı sistematik bir hale getirmeye gayret etmişlerdir. Fıkıh sahasında söz sahibi olan bu âlim ve fakihler arasında tartışmaların yürütüldüğü önemli bir mesele de mal mevzusudur. Zira füru-i fıkhın tüm alanlarında önemli yansımaları olması hasebiyle üzerinde hassaten durularak nelerin mal kapsamında değerlendirilerek nelerin ise bu kapsamın dışında tutulacağı, sahip olunan temayüller doğrultusunda ortaya konmaya çalışılmıştır. Mal konusuyla ilgili âlimler arasında yürütülen en temel tartışmalardan biri ise şeylerin mal kabul edilebilmesi için fiziki bir varlığa sahip olmasının gerekli görülüp görülmeyeceği meselesinde cereyan etmiştir.
İmam Şâfiî, kendi dönemine kadar tevarüs edilen fıkhi birikimi muhasebeye tabi tuttuğu gibi mala dair yaklaşımlar ve tartışmalar üzerinde de ciddiyetle tefekkür ederek nihayetinde kendi kanaatlerini ortaya koymaktan geri durmamıştır. O, bir şeyin mal sahasında değerlendirilebilmesi için şer‘an mübah bir menfaat taşımasını yeterli bularak fiziki bir varlığa sahip olmasını şart koşmamıştır. Onu bu düşünceye, menfaatlere şer‘an itibar edilerek mali kıymet atfedilmesinin ve de insanlar tarafından temevvül edilmesinin sevk ettiği anlaşılmaktadır. İmam Şâfiî, menfaatler fiziki bir varlığa sahip olmadığı halde mal kabul etmesini de bunların hâlihazırda fiziki bir varlığı bulunmuyorsa da aklen bilinebileceği ve bir ayna içkin olması sebebiyle o ayn üzerinde fiziki bir varlık kazanacağı gibi gerekçelerle temellendirmeye çalışmıştır. Ayni bir varlığa sahip olmayan şeylerin akitlere konu edilebilmesin caiz olması noktasında da selem akdini delil olarak öne sürmüştür. Zira selem akdinde de, akde konu edilen şey, daha sonra fiziki bir varlığa bürünecek olsa da akit, hâlihazırda fiziki bir varlığı bulunmayan zimmetteki bir sıfat/deyn üzerinde cereyan etmiştir.
İmam Şâfiî’nin menfaatleri mal kategorisinde değerlendirmesinin füru-i fıkıh sahasında önemli bazı yansımaları olmuştur. Zira mal kabul edilmesi, malların hükümlerine tabi tutulmasını da beraberinde getirmiştir. Nitekim menfaatlerin başta icâre akdi olmak üzere akitlerin ve de hukuki işlemlerin çoğuna mebi/konu ve bedel kılınabildiği, vereseye intikal ettiği ve de teaddi durumunda hukuki koruma altına alınarak tazmin edildiği görülmektedir. Böylelikle de menfaatler hakkında, fiziki varlığa sahip malların tabi tutulduğu neredeyse tüm hükümlerin cereyan ettiğini belirtmeye imkân doğmuştur. İmam Şâfiî bu yaklaşımı ile menfaatlerin ma‘dûm olması gibi bazı gerekçelere dayanarak icâre akdine cevâz vermeyen kimselere ve de menfaatleri teori planında mal kabul etmediği halde akitlere ve hukuki işlemlere konu edilmesine istihsan prensibinden hareketle cevaz veren Hanefî mezhebine mensup âlimlere muhalefet etmiştir.
Bu çalışmada fürû-i fıkha dair yazdığı eserlerinin genel adı olan el-Üm’den istifade edilerek İmam Şâfiî’nin menfaate yaklaşımı ele alınmış, onun menfaatlerin mal olması bakımından nerede durduğu ve bu anlayışının ne gibi fıkhî sonuçlar doğurduğu üzerinde durulmuştur. İhtiyaç duyulan bazı hususlarda meselelerin vuzuha kavuşması için diğer bazı Şâfiî kaynaklardan da yararlanılmıştır. İmam Şâfiî, menfaat anlayışı bakımından esasen Hanefî âlimlere muhalefet ettiğinden meseleler ele alınırken gerekli görülen yerlerde Hanefî mezhebinin erken döneminde yazılmış bazı kaynaklarına ve sonraki dönemlerde kaleme alınan diğer bazı çalışmalara da müracaat edilmiştir. Böylelikle meselenin hangi bağlamda ele alındığı ve farklı mal-menfaat tasavvuruna sahip olmalarının ne gibi hukuki neticeler doğurduğu tespit edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, İmam Şâfiî, Mal, Menfaat, Satım Akdi, İcâre Akdi, Tazmin, Akit, Şâfiî, Hanefî

Imam Shafii’s Understanding of Benefit

Öz

Imam al-Shāfiʿī (d. 204/820) was born at a time when the Hanafi and Maliki schools were in their foundation stages. During this period, a number of debates on the subject of fiqh took place between these circles and other scholars of Islamic law. On the one hand, scholars attempted to address the emerging issues facing Muslims in a manner that aligned with their affiliations. On the other hand, they sought to establish a systematic framework for the acquisition of knowledge within the field of Islamic jurisprudence (fiqh), taking into account the evolving developments. A significant topic of debate among these scholars and jurists, who played a pivotal role in the field of fiqh was that of property rights. Given its significant implications across the spectrum of fiqh, this topic was accorded particular attention. An attempt was made to define the boundaries of what is considered property and what is not, in accordance with the views of the scholars. One of the most fundamental debates among the scholars on the subject of property is whether it is necessary for things to have a physical existence in order to be considered property.
Imam Shafi'i undertook a comprehensive examination of the jurisprudence that had been accumulated and transmitted up to his own time. He engaged in a thorough examination of the various perspectives and arguments pertaining to the matter of property, ultimately articulating his own position on the subject. For something to be classified as property, it was not necessary for it to have a physical form; it was sufficient for it to possess an acceptable benefit according to Shari'ah law. It is understood that the attribution of financial value to the benefits in accordance with Shari'ah and their exchange by people led him to this view. Imam Shafi'i based his acceptance of benefits as goods on the premise that, despite their inexistence in physical form, they can be known intellectually. He sought to justify this position with arguments such as the assertion that an ‘ayn (the corpus) acquires a physical existence on the ‘ayn itself due to being its inherent nature. Additionally, he proposed the contract of salam (forward sale) as a proof for the acceptability of beings that lack tangible form to be a subject in contractual obligations. This is because, in the contract of salam, despite the eventual acquisition of physical existence of the subject matter, the contract is established on an attribute or obligation which exist in dhimma (legal personality) that does not have a physical form at the time of the contract.
The categorization of benefits as goods by Imam Shafi'i has had significant implications in the field of fiqh. This is because the acceptance of benefits as a property resulted in their subjection to the provisions of properties. Indeed, the benefits can be the subject and consideration of the majority of contracts and legal transactions, particularly the contract of al-ijāra (lease). Furthermore, they can be transferred to the heirs and they are under legal protection and compensated in the event of ta’addi (transgression). It can thus be stated that the majority of provisions applicable to goods with physical existence are also applicable to benefits. Based on this approach, Imam Shafi'i disagreed with those who did not allow the contract of ijārah on the basis of some grounds such as the benefits being non-existent. He also challenged the stance of the Hanafi madhhab's scholars, who did not recognize the benefits as property in theory but permitted their inclusion in contracts and legal transactions in accordance with the principle of istihsan (juristic discretion).
This study examines Imam Shafi'i's approach to benefit by analyzing his book titled al-'Umm, which is the general title given to his works in the field of Islamic law. The position he took with regard to acceptance of benefits as being property and the resulting jurisprudential consequences have been the subject of considerable emphasis. In order to clarify the issues, other Shafi'i sources have also been consulted. Imam Shafi'i essentially disagreed with the Hanafi scholars in regards to the concept of benefits. For this reason, some of the sources written in the early period of the Hanafi madhhab and some other works written in later periods have been consulted where necessary. This approach was employed in order to ascertain the context in which the issue was addressed and to identify the legal consequences of the different property-benefit conceptions.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Imam al-Shāfiʿī, Property, Benefit, Salam (forward sale), Lease Contract, Compensation, Contract, Shafi’i, Hanafi

Kaynakça

• Abbâdî, Abdüsselâm Dâvûd. el-Milkiyye fi’ş-şerîati’l-İslâmiyye: tabiatuhâ ve vazîfetuhâ ve kuyûduhâ dirase mukârene bi’l-kavanîn ve’n-nüzûmi’l-vaz'iyye. 1 Cilt. Beyrut-Lübnan: Müessesetü’r-Risâle-Dâru’l-Beşîr, 1421/2000.
• Araz, Yunus. İslam Hukukunda Menfaatin Tazmini. Bursa: Emin Yayınları, 2016.
• Aybakan, Bilal. İmam Şâfiî ve Fıkıh Düşüncesinin Mezhepleşmesi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2007.
• Berki, Ali Hikmet. Mecelle (Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye). İstanbul: Hikmet Yayınları, 3. Basım, 1982.
• Bozkurt, Nahide. “Şâfiî’nin Yaşadığı Dönem”. Gelenekselci ve Modernist Paradigmalar Kıskacında İmam Şâfiî. ed. M. Mahfuz Söylemez. 11-24. Ankara: Araştırma Yayınları, 1. Basım, 2014.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. Sahihu’l-Buhârî. 1 Cilt. Mısır: Dâru’t-Te’sîl, 2018.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdullâh b. Yûsuf. Nihâyetü’l-matlab fî-dirâyeti’l-mezheb. thk. Abdülazîm Mahmûd ed-Dib. 3 Cilt. Cidde: Dâru’l-Minhâc, 1428/2007.
• Demir, Fahri. İslam Hukukunda Mülkiyet Hakkı ve Servet Dağılımı. Ankara: DİB Yayınları, 5. Basım, 2012.
• Ebû Yûsuf, Ya‘kūb b. İbrâhîm b. Habîb b. Sa‘d el-Kûfî. İhtilâfu Ebî Hanîfe ve İbn Ebî Leylâ. thk. Rıdvan Muhammed Rıdvan. b.y: Matba‘atü’l-Vefâ, 1357.
• Ebû Zehrâ, Muhammed. İslam’da Fıkhi Mezhepler Tarihi. çev. Abdülkadir Şener. İstanbul: Hisar Yayınevi, 1976.
• el-Kavâsimî, Ekrem Yusuf Ömer. el-Medhal ilâ mezhebi’l-İmam eş-Şâfiî. Ürdün: Dâru’n-Nefâis, 1423/2003.
• el-Haymî, Ferec Nasır Abdullâh. Hakku’l-menfaa fi-fıkhî’l-İslâmî: dirâse mukârene. b.y: Câmi‘atu’l-Kur’ani’l-Kerîm ve’l-Ulûmi’l-İslâmiyye, Doktora Tezi, 2018.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2013.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb b. Muhammed. Kamûsu’l-muhît. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1986.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazzâlî et-Tûsî. el-Vasît fi’l-mezheb. thk. Ahmed Mahmud İbrahim. 2 Cilt. b.y: Dâru’s-Selâm, 1997.
• Hacak, Hasan. Atomcu Evren Anlayışının İslam Hukukuna Etkisi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• Hacak, Hasan. İslam Hukukunun Klasik Kaynaklarında Hak Kavramının Analizi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Hacak, Hasan. “Menfaat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/131-132. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Hafîf, Ali. İslam Hukukuna Göre Hukuki İşlemler ve Hükümleri. çev. Rahmi Yaran. Ankara: TDV Yayınları, 1. Basım, 2011.
• Hafîf, Ali. el-Milkiyye fi’ş-şerîati’l-İslâmiyye maa’l-mukârene bi’ş-şerâi‘il-vad‘iyye. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, 2013.
• Hüseyn, Ahmed Ferrâc. el-Milkiyye ve’n-nazariyyetü’l-akd fi’ş-şerîati’l-İslâmiyye. Beyrut: ed-Dâru’l-Câmi‘iyye, ts.
• Halil b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm el-Ferâhîdî. Kitâbu’l-‘ayn. b.y: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1414.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-Arab. 1 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Karadâğî, Ali Muhyiddin. el-Mukaddem fi’l-mâl ve’l-iktisâd ve’l-milkiyye ve’l-akd. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2006.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâiü’s-sanâi‘ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. thk. Ali Muhammed Muavvaz - Adil Ahmed Abdülmevcûd. 4 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1418/1997.
• Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes b. Mâlik b. Ebî Âmir el-Asbahî el-Yemenî. el-Muvattâ. Dımaşk: Müessesetü’r-Risâle, 2013.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-Hâvi’l-kebîr fi-fıkhi mezhebi’l-İmam eş-Şâfiî. thk. Ali Muhammed Muavvaz - Adil Ahmed Abdülmevcûd. 2 Cilt. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1414/1994.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. Sahihu Müslim. Kahire: Daru’t-Te’sil, 2014.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. Ravzatü’t-tâlibîn. Beyrut-Lübnan: Dâru İbn Hazm, 1. Basım, 2002.
• Özdemir, Recep. İslam Hukukunda Mülkiyet. İstanbul: Hiperyayın, 1. Basım, 2018.
• Râfiî, Ebü’l-Kāsım Abdülkerîm b. Muhammed b. Abdilkerîm el-Kazvînî. el-Muharrer fi-fıkhi’l-İmam eş-Şâfiî. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1971.
• Rûyanî, Ebü’l-Mehâsin Fahrülislâm Abdülvâhid b. İsmâîl b. Ahmed. Bahru’l-mezheb fi-furu‘i’-mezhebi’l-İmam eş-Şâfiî. thk. Ahmed İzzü İnaye ed-Dımeşkî. 2 Cilt. Beyrut-Lübnan: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1423/2002.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Mebsût. 8 Cilt. Kahire: Matba‘atü’s-Saâde, 1324.
• Şâfiî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. el-Üm. thk. Rif’at Fevzi Abdulmuttalib. 6 Cilt. b.y: Dâru’l-Vefâ, 2001.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. er-Risâle. çev. Abdülkadir Şener - İbrahim Çalışkan. Ankara: TDV Yayınları, 5. Basım, 2017.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. Cimâü’l-ilm. thk. Muhammed Ahmed Abdülazîz. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, Birinci Basım, 1984.
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad. el-Asl. thk. Muhammed Boynukalın. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2012.
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad. el-Câmiü’l-kebîr. Beyrut-Lübnan: Dâru İhyai’t-Turâsi’l-Arabî, 2. Basım, 1399.
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad. el-Hücce alâ ehl-i Medîne. 2. Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kutub, 1403.
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad. el-Câmiü’s-sağir. Beyrut: Âlemu’l-Kutub, 1. Basım, 1406/1986.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf. el-Mühezzeb fi-fıkhi’l-İmam eş-Şâfiî. thk. Muhammed Zuhaylî. 3 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem-Beyrut: Dâru’ş-Şâmiyye, 1412/1992.
• Şübeyr, Muhammed Osman. el-Medhal ilâ fıkhi’l-muâmelâti’l-mâliyye. Amman-Ürdün: Dâru’n-Nefâis, 1423/2004.
• Taberî, Ebü’t-Tayyib Tâhir b. Abdillâh b. Tâhir. et-Ta‘liktü’l-kübrâ şerhu Muhtasaru’l-Müzenî. thk. Ebû Ya’kûb Neş’ât b. Kemâl el-Mısriyyî. 2 Cilt. b.y.: Merkezu Mecmea’l-Behrayn li’t-Tahkîk ve’l-Bahsîl-İlmî, 1443/2021.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd) et-Tirmizî. thk. Beşşâr Avvad Ma‘rûf. Sünenü’t-Tirmizî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Araz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/337-342. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ayn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/256. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Yazır, Elmalılı Hamdi. Alfabetik İslam Hukuku ve Fıkıh Istılahları Kamusu. 1 Cilt. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1997.
• Zerkâ, Mustafa b. Ahmed b. Muhammed. el-Medhal ilâ Nazariyyeti’l-iltizâmi’l-amme fi’l-fıkhi’l-İslâmî. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1999.