TÜRKİYE’DE İÇ VE DIŞ POLİTİKA TARTIŞMALARINA KAYNAKLIK EDEN BİR BELGE OLARAK İNSAN HAKLARI EVRENSEL BİLDİRGESİ VE ANAYASA MAHKEMESİ KARARLARI: AVRUPA İNSAN HAKLARI SÖZLEŞMESİ İLE KARŞILAŞTIRMALI BİR İNCELEME

Yıl 2019, Cilt: 37, 54 - 88, 01.06.2019

Mustafa Mert Alpbaz

Öz

Soğuk Savaş dönemindeki siyasi şartlar İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nin hazırlanma ve ilan sürecine yansımış, bu gelişmeler Türkiye’deki insan hakları ile ilgili oluşum ve faaliyetleri de etkilemiştir. 1946’da BM’nin çağrısı üzerine devlet desteğiyle kurulan Birleşmiş Milletler İnsan Haklarını ve Ana Hürriyetleri Sağlama ve Koruma Türk Grupu, İHEB paralelinde bir anayasa değişikliğini gündeme getirmezken 1950-1960 döneminde muhalefet partisi olan CHP’nin taleplerini İHEB üzerinden ifade ederek anayasa değişikliği önermiştir. 1961 ve 1982 Anayasalarının hazırlanmasında göz önüne alınan İHEB, Anayasa Mahkemesi’nin birçok kararında yer almıştır. Mahkeme, bazı kararlarında İHEB’ye bağlayıcılık atfederken, siyasi hayat ve faaliyetlerle ilgili kararlarda İHEB’yi ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ni hak ve özgürlüklerin norm alanını daraltacak biçimde kullanmıştır. Mahkeme, Türkiye’nin Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin yargı yetkisini tanıdığı 1990’dan sonraki kararlarında İHEB’ye oldukça az gönderme yapmıştır. Öte yandan bağlayıcı ve icrai mekanizmalara haiz olan AİHS’ye yapılan göndermeler, 1962-1990 dönemi ile kıyaslanamayacak şekilde artmıştır. Bu eğilimde AB’ye üyelik sürecinin ve Türkiye’nin AİHM’de çoğu kez tazminata mahkum edilmesinin rolü vardır. Özetle İHEB’nin Türk hukukundaki ağırlığı siyasi ve hukuki gelişmelerden etkilenmiştir

Anahtar Kelimeler

İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, Birleşmiş Millet

Universal Declaration of Human Rights As A Document Causes Domestic and Foreign Policy Debates in Turkey and Constitutional Court Decisions: A Comparative Review with the European Convention on Human Rights

Öz

The political condition in The Cold War was reflected in the preparation and announcement of the UDHR and developments have also affected the formations and activities concerning human rights in Turkey too. Although UN Turkish Group on Ensuring and Protecting Human Rights and Freedoms was established upon the call of the UN and with the support of the state in 1946, it did not bring up a constitutional amendment in parallel with the UDHR. However, it proposed a constitutional amendment by expressing the demands of the opposition party CHP in the period of 1950-1960. Taking into consideration the UDHR in the preparation of the 1961 and 1982 Constitutions, UDHR took part in many decisions of the Constitutional Court. While the Constitutional Court attributes bindingness to UHEB in some of its decisions, it has been used to narrow the protection core of rights and freedoms in decisions regarding the political life and activities. The same is true for the European Convention on Human Rights. After Turkey’s recognition of the jurisdiction of European Court of Human Rights in 1990, Constitutional Court rarely made reference to İHEB in its further decisions. On the other hand, references to the ECHR, which has binding and has enforcement mechanisms, increased in an incomparable way between 1962-1990. EU membership process of Turkey and the conviction of her in several cases by ECHR has been the cause of this tendency. In summary, the dominance of UDHR in Turkish law has been influenced by political and legal developments

Anahtar Kelimeler

Universal Declaration of Human Rights, United Nations

Kaynakça

• Ahmad, Feroz/Turgay Ahmad, Bedia (Haz.): Türkiye’de Çok Partili Politikanın Açıklamalı Kronolojisi, 1. Baskı, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1976.
• Alston, Philip/Goodman, Ryan: International Human Rights The Successor to International Human Rights In Context, 1. Baskı, Oxford University Press, Oxford, 2013.
• Anayasa Mahkemesi Kararlar Dergisi (AMKD). Armaoğlu, Fahir: 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1996, 19. Baskı, Timaş Yayınları, İstanbul
• Aybay, Rona: İnsan Hakları Evrensel Bildirisi ve Türkiye (1945-1948), 1. Baskı, İstanbul
• Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2016.
• Başgil, Ali Fuad: Cihan Sulhu ve İnsan Hakları, 1. Baskı, Hür Fikirleri Yayma Cemiyeti Neşriyatı, İstanbul, 1948.
• Başgil, Ali Fuad: Din ve Laiklik, 13. Baskı, Yağmur Yayınları, İstanbul, 2017.
• Başgil, Ali Fuad: İlmin Işığında Günün Meseleleri, 3. Baskı, Yağmur Yayınları, İstanbul, Bayar, Celâl: Başvekilim Adnan Menderes, Haz. Bozdağ, İsmet, 1. Baskı, Baha Matbaası, İstanbul, 1969.
• Benler, Talât (Çev.): “Yeni Magna Carta İnsan Hakları ve Ödevleri Misakı Millî Kamu Hu- kukunun Esasları”, İnsan Hakları, S. 4, Nisan 1947, s. 29-31.
• Birinci, M. Kürşad: Hür Fikirleri Yayma Cemiyeti, 1. Baskı, Liberte Yayınları, Ankara, 2018.
• BMTG: “15 Ocak 1947 tarihine kadar Birleşmiş Milletler İnsan Haklarını ve Ana Hürriyetleri
• Sağlama ve Koruma Türk Grupuna Üye Olanların İsimleri, İnsan Hakları, S. 1, Ocak 1947, s. 29.
• BMTG: “15 Ocak ile 15 Şubat 1947 Arasında Birleşmiş Milletler İnsan Haklarını ve Ana
• Hürriyetleri Sağlama ve Koruma Türk Grupuna Üye Olanların İsimleri”, İnsan Hakları, S. 2, Şubat 1947, s. 30-33.
• BMTG: “Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Türk Grupunun Kuruluşu”, İnsan Hakları, S. 1, Ocak 1947, s. 24.
• BMTG: “Birleşmiş Milletler İnsan Haklarını ve Ana Hürriyetleri Sağlama ve Koruma Türk Grupu Kurucu Heyetinin Beyannamesi”, İnsan Hakları, S. 1, Ocak 1947, s. 25.
• BMTG: İnsan Hakları Yıllığı İnsan Hakları Meselesine Genel Bakış ve İnsan Hakları Evren- sel Beyannamesi Bakımından Türk Mevzuatının İncelenmesi, 1. Baskı, Ankara, 1954.
• BMTG: “Türk Grupu Çalışmaları”, İnsan Hakları, S. 3, Mart 1947, s. 28-32.
• BMTG: “Türk Grupu Çalışmaları”, İnsan Hakları, S. 4, Nisan 1947, s. 21.
• BMTG: “Türk Grupu Statüsü”, İnsan Hakları, S. 1, Ocak 1947, s. 26-27.
• Brown, Chris: “Human Rights” (Chapter 31), The Globalization of World Politics an intro- duction to international relations, 3. Baskı, Oxford University Press, Oxford, 2006.
• C.H.P.: Anayasa tadilâtı hakkında C.H.P. ihtisas komisyonlarınca hazırlanan raporlar, Ulus Basımevi, Ankara, 1953.
• C.H.P.: C.H.P. Program ve Tüzüğü 1947, [b.y.y.], 1947.
• C.H.P.: CH.P. Programı Onuncu Kurultayda Onanmıştır, Ulus Basımevi, Ankara, 1953.
• C.H.P. Araştırma ve Yayın Bürosu: C.H.P.’nin Anayasa Komisyonu’nun Anketine Cevabı, 1. Baskı, Ankara, 1960.
• C.H.P. Genel Sekreterliği Yayın Bürosu: C.H.P. -İlk Hedefler Beyannamesi -Temel Hedefler Beyannamesi -İleri Türkiye Ülkümüz, 1. Baskı, Ankara, 1965.
• Cumhuriyetçi Millet Partisi: Cumhuriyetçi Millet Partisi Ana Nizamname ve Program, Anka- ra, 1954.
• Cümhuriyet Halk Partisi: Cümhuriyet Halk Partisi Program ve Nizamname, Zerbamat Matba- ası, Ankara, 1943.
• Derbil, Süheyp: “Antidemokratik Kanunlar”, İnsan Hakları Yıllığı İnsan Hakları Meselesine Genel Bakış ve İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi Bakımından Türk Mevzuatının İncelen- mesi, 1. Baskı, Birleşmiş Milletler İnsan Haklarını ve Ana Hürriyetleri Sağlama ve Koruma Türk Grupu, Ankara, 1954, s. 109-128.
• Erim, Nihat: Günlükler 1925-1979 I.-II. Cilt, Haz. Demirel, Ahmet, 1. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2005.
• Erim, Nihat: “Türk Anayasası ve İnsan Hakları”, İnsan Hakları Yıllığı İnsan Hakları Mesele- sine Genel Bakış ve İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi Bakımından Türk Mevzuatının İncelenmesi, 1. Baskı, BMTG, Ankara, 1954, s. 89-108.
• Erim, Nihat: “Ülkümüz”, İnsan Hakları, S. 1, Ocak 1947, s. 3-4.
• Esen, Bülent Nuri (Çev.): “İnsan Hakları Evrensel Demeci Başlangıç”, İnsan Hakları, BMTG, S. 26, Şubat 1949, s. 3-6.
• Esmer, Ahmet Şükrü/Sander, Oral: “İkinci Dünya Savaşında Türk Dış Politikası” (Bölüm II), Olaylarla Türk Dış Politikası (1919-1995), Haz. Gönlübol, Mehmet, 9. Baskı, Siyasal Kitabe- vi, Ankara, 1996, s. 137-185.
• Facing History and Ourselves National Foundation: Fundamental Freedoms: Eleanor Roose- velt and the Universal Declaration of Human Rights, 1. Baskı, Facing History and Ourselves Publication, Brookline, 2010.
• Fagen, Patricia Weiss: “The United States and International Human Rights 1946-1977”
• Universal Human Rights, C. 2, S. 3, Jul.-Sep. 1980, s. 19-33.
• Forsythe, David P.: “Human Rights in U.S. Foreign Policy: Retrospect and Prospect, Political Science Quarterly, C. 105, S. 3, Autumn 1990, s. 435-454.
• Gönlübol, Mehmet/Ülman, Haluk: “İkinci Dünya Savaşından Sonra Türk Dış Politikası (1945-1965)” (Bölüm III), Olaylarla Türk Dış Politikası (1919-1995), Haz. Gönlübol, Meh- met, 9. Baskı, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1996, s. 191-427.
• Görücü, Çağdaş: Demokrat Parti İktidarında CHP: İdeolojik ve Örgütsel Arayışlar, 1. Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2019.
• Henkin, Louis/Cleveland, Sarah H./Helfer, Laurence R./Neuman, Gerald L./Orentlicher, Diane F.: Human Rights, 2. Baskı, Thomson Reuters/Foundation Press, New York, 2009.
• “İnsan Hakları Beyannamesi Beyanname, bütün öğretim müesseselerimizde okutulacak”, Cumhuriyet, 08.08.1947, s. 1, 3.
• “İnsan Hakları Günü Menderes dün yayınladığı bir mesajda diyor”, Cumhuriyet, 11.12.1958, s. 1, 5.
• Koçak, Cemil: Türkiye’de İki Partili Siyâsî Sistemin Kuruluş Yılları (1945-1950) Cilt 3 Re- jim Krizi, 1. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2013.
• “Kurultay bir tebliğ yayınladı”, Cumhuriyet, 31.07.1954, s. 1, 6.
• Lütem, İlhan (Haz.): Dünya Anayasalarında İnsan Hakları, BMTG, Ankara, 1956.
• Meray, Seha L. (Çev.): “İnsan Hakları Anayasası Tasarısı”, İnsan Hakları, S. 17, Mayıs 1948, s. 16-24.
• Morsink, Johannes: The Universal Declaration of Human Rights Origins, Drafting and Intent, Baskı, University of Pennsylvania Press, Pennsylvania, 2000.
• Nadir Nadi: “İnsan Hakları Cemiyeti çöküp giderken…”, Cumhuriyet, 23.10.1946, s. 1, 3.
• O’Regan, Catherine: “The Universal Declaration of Human Rights at 70: A time to look back, and a time to look forward”, Journal of the British Academy, S. 6, 2018, s. 259-279.
• Osiatyński, Victor: “The historical development of human rights”, Routledge Hanbook of International Human Rights Law, Ed. by Scott Sheeran/Sir Nigel Rodley, 1. Baskı, Routledge, New York, 2013.
• Peterson, Trudy Huskamp (Haz.): The Universal Declaration of Human Rights: an archival commentary, International Council of Archives/Human Rights Working Group, 1. Baskı, b.y.y.], 2018.
• Özdek, Yasemin: Avrupa İnsan Hakları Hukuku ve Türkiye AİHS Sistemi AİHM Kararların- da Türkiye, 1. Baskı, Türkiye ve Ortadoğu Amme İdaresi Enstitüsü İnsan Hakları Araştırma ve Derleme Merkezi, Ankara, 2004.
• Öztürk, Kâzım (Haz.): İzahlı, Gerekçeli, Anabelgeli ve Maddelere Göre Tasnifli Bütün Tuta- nakları İle Türkiye Cumhuriyeti Anayasası Cilt I-II, 1. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1966.
• Poroy, Nazım: Anayasamızda Tekâmüle Doğru, 1. Baskı, Tan Matbaası, İstanbul, 1950.
• Poroy, Nazım: Lâiklik Hakkında, 1. Baskı, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul, 1951.
• Poroy, Nazım: Nüremberg Dâvası, BMTG, 1. Baskı, Millî Eğitim Basımevi, Ankara, 1948.
• Resmî Gazete, S. 3533, 13 Şubat 1937; S. 5773, 3 Ağustos 1944; S. 5940, 24 Şubat 1945; S. , 24 Ağustos 1945; S. 7217, 27 Mayıs 1949; S. 7523, 3 Haziran 1950; S. 9183, 17 Aralık ; S. 10705, 12 Ocak 1961; S. 19438, 21 Nisan 1987; S. 20295, 27 Eylül 1989; S. 20384, Aralık 1989.
• Schutter, Oliver De, International Human Rights Law, 2. Baskı, Cambridge University Press, Cambridge, 2014.
• Tanör, Bülent: Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri (1789-1980), 27. Baskı, Yapı Kredi Ya- yınları, İstanbul, 2016.
• Tarhanlı, Turgut: “Uluslararası Hukuk, İnsan Hakları ve Türkiye”, 50 Yıllık Deneyimlerin Işığında Türkiye’de ve Dünyada İnsan Hakları, Haz. Ioanna Kuçuradi/Bülent Peker, 1. Baskı, Hacettepe Üniversitesi İnsan Hakları ve Felsefesi Uygulama ve Araştırma Merkezi, Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları, Ankara, 1999.
• T.B.M.M. Tutanak Dergisi, Dönem VII, C. 10, Toplantı 2, Doksanıncı birleşim, 15.VIII.1945
• Dönem VIII, C. 4, Toplantı 1, Otuz yedinci birleşim, 29.01.1947.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi: Türkiye Büyük Millet Meclisi Albümü 1920-1991, TBMM Basımevi, Ankara 1994.
• Türkiye Cumhuriyeti Anayasası Komisyon Raporları ve Madde Gerekçeleri, TBMM Basıme- vi, Ankara, 1984.
• Uzbark, Hâmide (Çev.): “Fransa’da İnsan Haklarının Korunması Fransız İnsan Hakları Birliği Tüzüğü”, İnsan Hakları, S. 4, Nisan 1947, s. 22-28.
• Varel, Anıl: “Ellili Yıllarda Muhalefet: Hükümete Yönelik Temel Eleştiriler ve DP Karşısında CHP’nin İdeolojik Konumlanışı”, Türkiye’nin 1950’li Yılları, Haz. Kaynar, Mete Kaan, 2.
• Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2016, s. 203-234.