İstiâre-i Mekniyyenin Tanım ve Kapsamı İle İlgili Tartışmalar Üzerine Bir Mülahaza

Yıl 2023, , 268 - 289, 10.01.2023

Mehmet Emin Güzel

https://doi.org/10.5281/zenodo.7513455

Öz

Teşbîh ilişkisi üzerine kurulan ve mecâzın bir türü olan istiâre, beyân ilminin en önemli ve en problemli konularından bir tanesidir. İstiâre sanatının müşebbehün bihin düşmesi sonucu oluşan kısmına istiâre-i mekniyye denir. Belâgat âlimleri, Kur’ân âyetlerinde, Hz. Peygamber kelamında ve pek çok edebî metinde örnekleri bulunan bu sanatın tanımı ve kapsamı hakkında kafa yormuş, pratikteki uygulamasında hemfikir olsalar da teorik arka planı hakkında ciddi tartışmalara girmişlerdir. Bu çalışmada öncelikle Sekkâkî (ö. 626/1229), Sekkâkî öncesi ve Sekkâkî sonrasında öne çıkan belâgatçıların konuyla ilgili görüşlerine yer verilmiştir. Bu bağlamda Cumhûrun, Sekkâkî’nin, Hatîb el-Kazvînî (ö. 739/1338) ve İsâmuddîn İsferâyî’nin (ö. 945/1538) görüşü olmak üzere İstiâre-i mekniyenin tanımı ile ilgili öne çıkan dört görüşe yer verilmiştir. Konuyla ilişkisi bağlamında görüşlerine yer verilen dilcilerin mecâz ve genel istiâre anlayışlarına da yer verilmiştir. Sonuç bölümünde istiâre-i mekniyyenin tanımına dair tespit edilen dört farklı görüşün genel bir değerlendirilmesi yapılmıştır. Değerlendirme sonucu istiâre-i mekniyyeye dair yapılan bu tanımların, mecâz tanımı veya genel istiâre tanımıyla çelişmesi yönüyle barındırdıkları problemler ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgatı, Beyân İlmi, Mecâz, İstiâre, İstiâre-i Mekniyye

An Appraisal of Discussions on the Definition and Scope of Istiâra al-Makniyya

Öz

Istiara, which is based on the relationship of analogy and is a type of metaphor, is one of the most important and most problematic issues of the science of al-beyân. The part of the art of istiare formed as a result of the fall of musebbehu bih is called istiâre al-makniyya. The scholars of eloquence have thought about the definition and scope of this art, examples of which are found in the verses of the Qur'an, Hadiths, and many literary texts. Although they agree on the practical application of istiara al-makniyya, they have entered into serious discussions about its theoretical background. In this work, first of all, the opinions of the prominent eloquence before and after Sekkâkî (d. 626/1229) on the subject are given. The understanding of metaphors and understanding of general istiâra of the linguists, whose opinions are included in the context of the relationship with the subject, are also included. In the conclusion section, a general evaluation of the four different views on the definition of istiâra al-makniyye was made. As a result of the evaluation, it has been revealed that these definitions made about the istiâra al-makniyya are problematic in terms of conflicting with the definition of metaphor or the definition of general istiâra.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Ilm al-Beyan, al-Majâz, al-İstiâra, İstiâra al-Makniyya

Kaynakça

• Altınörs, Atakan. Dil Felsefesi Tartışmaları: Platon'dan Chomsky'e. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2. Basım, 2018.
• Âmidî, Ebü’l-Kâsım Hasan b. Bişr b. Yahyâ. el-Muvâzene beyne şiʿri Ebî Temmâm ve’l-Buhterî. thk. Seyyid Ahmed es-Sakr. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1994.
• Arif Efendi, Abdulbaki. Taʿrîbu risâleti İsâm fi’l-hakike ve’l-mecâz. Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillah b. Sehl. Kitâbü’s-sinâʿateyn. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, 1952.
• Attâr, Hasan el. Hâşiyetu Attâr ʿalâ metni’s-Semerkandîyye. Mısır: Şeriketü’l-Matbûʿâti’l-ʿİlmîyye, 1909.
• Brockelmann, Carl. Târîhü’l-edebi’l-ʿarabî. çev. Abdulhalim en-Neccâr. 6 Cilt. Kahire: Dârü’l-Meʿârif, 4. Basım, 1977.
• Cürcânî, Abdulkâhir b. Abdurrahman. Esrârü’l-belâga. thk. Mahmud Muhammed Şakir. Cidde: Dârü’l-Medenî.
• Dâyf, Şevkî. el-Belâgatu tetavvurun ve târîhun. Kahire: Dârü’l-Meʿârif.
• Ebû Ubeyde, Maʿmer b. Müsennâ. Mecâzü’l-Kur’ân. thk. Muhammed Fuad Sezgin. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. el-Hasâis. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. 3 Cilt. Filistin: el-Mektebetü’l-ʿİlmîyye.
• İsferâyînî, İsâmuddîn. Şerhu İsâm ʿalâ metni’s-Semerkandîyye. thk. Muhammed Salih el-Ğursî.
• Kazvînî, Celâleddîn Muhammed b. Abdurrahman Hatîb. el-Îzâh fî ʿlûmi’l-belâga. thk. İbrahim Şemseddîn. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmîyye, 2003.
• Râzî, Muhammed b. Ömer b. Hüseyin Fahreddîn. Nihâyetü’l-îcâz fî dirâyeti’l-iʿcâz. thk. Nasrullah Hacımüftüoğlu. Beyrut: Dâru Sâder, 2004.
• Rummânî, Ebü’l-Hasen Ali b. İsâ. en-Nüket fî iʿcâzi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Halefullah. Mısır: Dârü’l-Meʿârif.
• Sekkâkî, Ebû Yakûb Sirâcüddîn Yusuf b. Ebî Bekr. Miftâhü’l-ʿulûm. thk. Naîm Zerzûr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmîyye, 1983.
• Semerkandî, Ebü’l-Kâsım b. Ebî Bekr el-Leysî. er-Risâletü’s-semerkandîyye fi’l-istiʿâre. Cezayir: Matbaʿatu Buntâne, 1905.
• Şehristânî, Ebû’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim. el-Milel ve’n-nihal. thk. Ahmed Fehmî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmîyye, 2. Basım, 1992.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmud b. Ömer. Esâsü’l-belâga. thk. Bâsil Uyûnu’s-Sûd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmîyye, 1998.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmud b. Ömer. el-Keşşâf ʿan hakâiki’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekâvîl fî vucûhi’t-te’vîl. thk. Halîl Memûn Şeyhâ. Beyrut: Dârü’l-Maʿrife, 2009.