The Potential of Reading Aliya Izzetbegovic’s Thought Around the Turkish Sufi Tradition: The Case of Islam Between East and West

Yıl 2023, , 633 - 653, 20.07.2023

Enes Şahin , Selin Şahin

https://doi.org/10.5281/zenodo.8078056

Öz

Alija Izzetbegovic is one of the important representatives of Islamic thought in the modern era. Bosnian Muslims have struggled with the crises of the modernization period and geopolitical and historical necessities afterward, and have tried to respond to the world they live in by preserving their identities. Izzetbegovic embraced this experience of Bosnian Muslims and is a person whose opinion should be evaluated within its own context. When Izzetbegovic’s world of thought is evaluated in general, it is seen that modern interpretations feed his Islamic conception. However, an examination to be made within the context of the history of thought shows that Izzetbegovic, on the one hand, produces ideas around the spirit and obligations of his time; on the other hand, he is fed by the Turkish mystical tradition that has formed Bosnia since the Islamization period. While he criticizes tradition and Sufism, traces of tradition and Sufism can be detected in the method that builds his mentality. The social unconscious allows him to become a part of the collective understanding that is caused by being a member of a society, even if he is unaware of it. While Izzetbegovic strives for the existence of a community struggling for existence, the existential beliefs of the nation he is trying to protect also shape his opinion. One of the works in which this situation can best be seen is Islam Between East and West. In this direction, the method of discourse analysis will be used in the study, and the method followed by Aliya Izzetbegovic in his work titled Islam Between East and West will be tried to be understood around the Naqshbandiyya, which can be seen as the most influential element of the Turkish mystical tradition in the region. The conclusion reached as a result of the study is that Aliya’s understanding of Islam Between East and West, which sees Islam as a middle way between materiality and spirituality, between the world and the hereafter, can be evaluated around the tradition of Turkish thought, although it is open to many interpretations.

Anahtar Kelimeler

Modern Islamic Thought, Turkish Thought Tradition, Alija Izzetbegovic, Islam Between East and West, Naqshibandiyya

Aliya İzzetbegoviç Düşüncesini Türk Tasavvuf Geleneği Etrafında Okumanın İmkânı: Doğu Batı Arasında İslam Örneği

Öz

Modern dönemde İslam düşüncesinin önemli simalarından biri Aliya İzzetbegoviç olur. Öncelikle modernleşme devrinin buhranları ile sonrasında jeopolitik ve tarihî zaruretlerle mücadele eden ve içinde bulundukları dünyaya kendileri kalarak cevap vermeye gayret gösteren Bosnalı Müslümanların yaşadığı tecrübeyi şahsında tecessüm ettiren İzzetbegoviç, fikriyatı kendi bağlamı etrafında değerlendirilmesi gereken bir şahsiyettir. İzzetbegoviç’in düşünce dünyası genel olarak değerlendirildiğinde onun İslam tasavvurunun modern yorumlarından beslendiği müşahede edilir. Bununla beraber düşünce tarihi bağlamı içerisinde yapılacak bir tetkik İzzetbegoviç’in bir yanıyla devrinin ruhu ve mecburiyetlerine intikal ederken diğer yanıyla İslamlaşma devrinden itibaren Bosna’yı teşekkül ettiren Türk tasavvuf geleneğinden beslendiğini gösterir. O, gelenek ve tasavvuf tenkidi yaparken onun zihniyet dünyasını kurgulayan usulde gelenek ve tasavvufun izleri tespit edilebilir. İçtimaî bilinçaltı o farkında olmasa da bir cemiyetin mensubu olmanın bizatihi getirdiği kolektif idrak tarzının bir parçası haline gelmesini sağlar. Varoluş mücadelesi veren bir cemiyet için çaba gösteren İzzetbegoviç’in fikriyatına, muhafaza ettiği cemiyetin varoluşsal itikatları yön verir. Bu durumun en iyi görülebileceği eserlerden biri Doğu Batı Arasında İslam’dır. Bu doğrultuda söylem analizi yönteminin kullanılacağı çalışmada Aliya İzzetbegoviç’in Doğu Batı Arasında İslam serlevhalı eserinde takip ettiği yöntem Türk tasavvuf geleneğinin bölgedeki en etkin unsuru olarak görülebilecek Nakşibendiyye anlayışı etrafında anlaşılmaya çalışılacaktır. Çalışma neticesinde varılan sonuç, Aliya’nın Doğu Batı Arasında İslam’da ortaya koyduğu, İslam’ı dünya ile ukba arasında bir vasat olarak gören anlayış tarzının pek çok yoruma açık olmakla birlikte Türk düşünce geleneği etrafında da değerlendirilebileceği olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Modern İslam Düşüncesi, Türk Düşünce Geleneği, Aliya İzzetbegoviç, Doğu Batı Arasında İslam, Nakşibendilik.

Kaynakça

• Abdurrahman Câmî. Evliya Menkıbeleri Nefahâtü’l-Üns. çev. Lâmiî Çelebi. haz. Süleyman Uludağ – Mustafa Kara. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2011.
• Akın, Mahmut Hakkı. “Aliya İzzetbegoviç’in Siyaset Felsefesi ve İslam”. Doğu Batı Arasında İslam Birliği İdeali Vefatının 10. Yılında Aliya İzzetbegoviç. ed. Merve Akkuş Güvendi. 55-63. İstanbul: İlem Yayınları, 2013.
• Algar, Hamid. “Hâcegân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 14/431. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Algar, Hamid. “Bosna’da Nakşibendî Tarikatı Üzerine Bazı Notlar”. Nakşibendîlik. çev. Cüneyd Köksal. 495-533. İstanbul: İnsan Yayınları, 2019.
• Babuna, Aydın. Bir Ulusun Doğuşu Geçmişten Günümüze Boşnaklar. çev. Hayati Torun. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2012.
• Balcı, Mustafa. “İslâm’ın Son Uç Beyi”, Hece Dergisi Bilgemiz Aliya İzzetbegoviç Özel Sayısı 20/229 (Ocak 2016), 251-254.
• Bayram, Meryem. “Aliya İzzetbegoviç’in İslamlaşma Anlayışı”, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, 2019).
• Cehajic, Dzemal. “Nakşibendî Tarikatının Bosna Hersek ve Genel Olarak Yugoslavya’daki Genel Politik Durumları”, çev. Halil İbrahim Şimşek. Dini Araştırmalar 2 / 5 (Haziran 1999), 377-386.
• Clayer, Nathalie – Popovic, Alexandre. “Osmanlı Döneminde Balkanlardaki Tarikatlar”. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler. haz. Ahmet Yaşar Ocak. 301-321. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Çağman, Ergin. “Aliya İzzetbegoviç’e Göre İslam Dünyasının Gerileme Sebepleri ve Çağdaşlık”, Hece Dergisi Bilgemiz Aliya İzzetbegoviç Özel Sayısı 20/229 (Ocak 2016), 493-496.
• Dal, Adnan. Siyaset Anlayışı ve Felsefi Düşünüşü Bakımından Aliya İzzetbegoviç. Konya: Çizgi Kitabevi, 2020.
• Demirtaş, Mehmet. “Nurettin Topçu ve Aliya İzzetbegoviç’in Din Anlayışında İslam’ın Yeri ve Önemi”, Journal of Islamic Research 33/1 (2022), 171-188.
• Djurdjev, Branislan. “Bosna-Hersek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/ 297-305. Ankara: TDV Yayınları, 1992.
• Duralı, Ş. Teoman. Omurgasızlaştırılmış Türklük. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• Durguti, Abdylkader. “Balkanlarda Selefîliğin Ortaya Çıkışı”. İslam Dünyasında Sosyal ve Siyasal Hareketlilik Unsuru Olarak Mezhepler. ed. Mirzap Polat. 133-152. Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2021.
• Erkilet, Alev. “Aliya İzzetbegoviç”. Doğu’dan Batı’ya Düşüncenin Serüveni Medeniyet Projelerinin İnşa Sürecinde Çağdaş İslam Düşüncesi-II. ed. Bayram Ali Çetinkaya. 10/619-632. İstanbul: İnsan Yayınları, 2015.
• Evkuran, Mehmet. “Bir Kriz Teolojisi ve Toplumsal Hareket Olarak Selefilik”, İlahiyat Akademi 1/2 (Ekim 2015), 71-90.
• Fazlur Rahman. Tarih Boyunca İslamî Metodoloji Sorunu. çev. Salih Akdemir. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Gölen, Zafer. “Osmanlı Yurdu Olan Bosna Hersek’te XIX. Yüzyıldaki Siyasi Olaylar”, Belleten 74 (2010), 421-476.
• Gölen, Zafer. Tanzîmât Döneminde Bosna Hersek. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2010.
• Güven, İbrahim Fevzi. “Bosna Savaşının Ortaya Çıkmasında Radovan Karadziç ve Aliya İzzetbegoviç’in Kimlik ve Güvenlik Siyasetinin Rolü”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı, 2022).
• Hadžijahić, Muhamed. Od Tradicije Do İdentiteta: Geneza Nacionalnog Pitanja Bosanskih Muslimana. Sarayevo: Svjetlost, 1974.
• Ümit Hassan. İbn Haldun’un Metodu ve Siyaset Teorisi. İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayınları, 1998.
• Hilmi Ziya-Ziyaeddin Fahri. İbni Haldun. İstanbul: Kanaat Kitabevi, 1940.
• Işık, Vahdettin. “Doğu ve Batı Arasında İslam Kitabından Hareketle Bazı Mülahazalar”, Hece Dergisi Bilgemiz Aliya İzzetbegoviç Özel Sayısı 20/229 (Ocak 2016), 290-299.
• İbn Haldun. Mukaddime. çev. Süleyman Uludağ. Cilt 1. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2013.
• İşcan, Mehmet Zeki. Selefilik İslami Köktenciliğin Tarihi Temelleri. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2012.
• İyiyol, Fatih. “Boşnak Halk Kültüründe Türk Tekke-Tasavvuf Geleneğinin İzler”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, 2010).
• İzeti, Metin. Balkanlar’da Tasavvuf. İstanbul: İnsan Yayınları, 2013.
• İzeti, Metin. “Balkanlar’da Nakşibendîlik ve İmâm-ı Rabbânî’nin Tesirleri”. Uluslararası İmam-ı Rabbani Sempozyumu Tebliğleri. ed. Necdet Tosun. 201-228. İstanbul: Azîz Mahmûd Hüdâyi Vakfı Yayınları, 2018.
• İzzetbegoviç, Aliya. Köle Olmayacağız. İstanbul: Fide Yayınları, 2007.
• İzzetbegoviç, Aliya. İslâmî Yeniden Doğuşun Sorunları. çev. Rahman Ademi. İstanbul: Fide Yayınları, 2010.
• İzzetbegoviç, Aliya. “Acı, Kayıp ve Başarı Yılı”. Konuşmalar. çev. Fatmanur Altun – Rıfat Ahmetoğlu. 237-240. İstanbul: Klasik Yayınları, 2011.
• İzzetbegoviç, Aliya. Doğu Batı Arasında İslam. çev. Salih Şaban. İstanbul: Yarın Yayınları, 2012.
• İzzetbegoviç, Aliya. İslam Deklarasyonu. çev. Rahman Ademi. İstanbul: Fide Yayınları, 2014.
• İzzetbegoviç, Aliya. Özgürlüğe Kaçışım. çev. Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• İzzetbegoviç, Aliya. Tarihe Tanıklığım. çev. Alev Erkilet vd. İstanbul: Klasik Yayınevi, 2014.
• Kahraman, Abdullah. “Balkanlarda İslam Hukukunun Tarihi (Bosna-Hersek Örneği)”. Balkanlarda İslam Miadı Dolmayan Umut Cilt 3: Gönül Fethinden Zihniyet Temsiline. ed. Muhammet Savaş Kafkasyalı. 119-155. Ankara: Tika Yayınları, 2016.
• Kala, Muhammed Enes. “Musibetten Rahmete -İki Romanın Arkeolojisi Üzerine-”, Notlar Kuram ve Düşünce Dergisi 4/13 (2020), 139-149.
• Kara, Seyfullah Kara. Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• Karaağaç, Hilmi. “Aliya İzzetbegoviç’te İslam Düşüncesinin Yenilenmesi”, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 19 (Temmuz 2019), 35-53.
• Karpat, Kemal H.. “Balkan Müslümanlarının Medeni Hakları”. Balkanlar’da Osmanlı Mirası ve Milliyetçilik. 236-260. İstanbul: Timaş Yayınları, 2012.
• Kartal, Emre. “Ortadoğu Siyasetin Selefiliğin Yeri”, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı, 2018).
• Lacoste, Yves. İbni Haldun Üçüncü Dünyanın Geçmişi Tarih Biliminin Doğuşu. çev. Mehmet Sert. İstanbul: Sosyalist Yayınlar, 1993.
• Malcolm, Noel. Bosnia A Short History. New York and London: New York University Press, 1994.
• Miquel, Andre. İslam ve Medeniyeti. çev. Ahmet Fidan. 1. Cilt. Ankara: Birleşik Dağıtım Kitabevi, 1991.
• Mulaosmanović, Admir. “İzzetbegoviç, Aliya”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. EK-1/685-687. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Nizamü’l-Mülk. Siyasetname. çev. Mehmet Taha Ayar. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2018.
• Omerdic, Samed. “21. Asırda Bosna Hersek’te İslamî Gündem”, İlahiyat Araştırmaları Dergisi 9 (2018), 115-134.
• Osmanlı Belgelerinde Bosna Hersek. İstanbul: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın No 101, 2009.
• Özcan, Mehmet. “Değişim ve Süreklilik Bakımından Balkan İslamı: Aliya İzzetbegoviç Üzerine Bir Çalışma”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, 2017).
• Özyurt, Cevat. “İki Dünya Arasında İnsan: Aliya İzzetbegoviç’in Din Kuramı ve İslâm Yorumu”, Hece Dergisi Bilgemiz Aliya İzzetbegoviç Özel Sayısı 20/229 (Ocak 2016), 195-228.
• Paşiç, Dzemil. “Aliya İzzetbegoviç’te Din-Siyaset İlişkisi”, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, 2016).
• Sarıkaya, Berat. “Aliya İzetbegoviç’in Düşünce Dünyası ve İnancını Şekillendiren Tarihsel Arkaplan”, Turkish Studies Comperative Religious Studies 13/25 (Sonbahar 2018), 401-415.
• Şadrüddîn Ebu’l-Hasan ‘Ali İbn Nâşır İbn ‘Ali El-Hûseynî. Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye. çev. Necati Lügal. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• Şahin, Enes. Türk Siyaset Düşüncesinin Dini Teorisi İslamlaşmadan Modernleşmeye Türk Düşüncesinde Din Siyaset İlişkileri. Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları, 2022.
• Şahin, Hanifi. “Aliya İzzetbegoviç’in İhya Düşüncesi: Müslümanların Geri Kalma Nedenleri ve Çözüm Önerileri”. 1. Uluslararası Bir Bilge Bir Ülke Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Mümin Hakkıoğlu vd.. 324-340. Gümüşhane: Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Şeker, Fatih M.. İslâmlaşma Sürecinde Türklerin İslâm Tasavvuru. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Toktaş, Fatih. “Yenilikçi Müslüman Düşünür Olarak Aliya İzzetbegoviç”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XLIV (2016), 7-45.
• Tosun, Necdet. “Nakşibendiyye Âbâd ve Erkân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/342-343. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• Uludağ, Süleyman. “Halvet Der-Encümen”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/387-388. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Ulukütük, Mehmet. “Aliya İzzetbegoviç’in Siyasal Ontolojisi”, Academic Review of Humanities and Social Sciences 2/1 (2019), 47-64.
• Yıldırım, Ercan. “Sorumluluk, Ahlak, Sadakat: Müslüman Entelektüelin Lider Olarak Portresi”, Hece Dergisi Bilgemiz Aliya İzzetbegoviç Özel Sayısı 20/229 (Ocak 2016), 116-130.
• Yorulmaz, Hüseyin. “İzzetbegoviç Ailesinin Bilinmeyenleri”, Hece Dergisi Bilgemiz Aliya İzzetbegoviç Özel Sayısı 20/229 (Ocak 2016), 84-103.
• Yusuf Has Hacip. Kutadgu Bilig. çev. Ayşegül Çakan. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2015.