Mâze Ailesi ve Hicri 5-8. Asırlar Buhara’sının İlmi ve Siyasi Hayatına Ailenin Etkileri

Yıl 2024, , 338 - 361, 25.01.2024

Alâ Mutar Tâye Çevirmen: Muhammed Ferruh Oruç

https://doi.org/10.5281/zenodo.10530568

Öz

[Her ilmi oluşumda olduğu gibi fıkıh ilminin tarihi açısından bazı coğrafi merkezlerin diğerlerine göre ayrıcalıkları bulunmaktadır. Hanefî mezhebi özelinde de farklı bir durum söz konusu değildir. Mezhep için Irak ve Mâverâünnehir bölgeleri diğer bölgelerin birer adım önüne çıkmaktadır. Zira Irak, re’y ekolünün yanında Hanefî mezhebinin temelinin atıldığı, öğretisinin ilk yayıldığı topraklardır. Semerkant ve Buhara gibi önemli şehirlere sahip olan Mâverâünnehir ise Hanefîliğin gerek usûl gerek de fürû alanında telif edilen “mütûn” geleneğinin en etkili eserlerinin kaleme alındığı bir diğer okuludur.] Mâze ailesi de Mâverâünnehir’in ilim ve kültür beşiklerinden Buhara’nın ilmi, siyasi ve kültürel tarihine etki eden aileler arasında sayılmaktadır. Soyu Emevî halifesi Ömer b. Abdülazîz’e (öl. 101/720) uzanan ailenin fertleri, Hanefî mezhebini benimsemelerinin yanında beldelerindeki mezhep mensuplarının önderliğini de yapıyorlardı. Akranları arasında hem ilmi hem sosyal anlamda seçkin bir konuma sahiptiler. Siyasi ve idari yönden de büyük çabaları bulunmaktaydı. Dönemlerindeki Selçuklu emirleri ve yöneticileri ile aralarındaki sağlam bağa binaen üstlendikleri Buhara nâibliği, uhdelerine verilen en belirgin görevlerden birisidir. İlmi alandaki katkıları ise daha etkili olmuştur. Çünkü Buhara’da fikri hareketlerin hızlanmasında onların çalışmalarının payı olmuştur. Pek çok İslam beldesinden ilim talebeleri yanlarına geliyordu. Naklî ilimler, özellikle de hadis ve fıkıh ilimleri, aynı şekilde kelam, hilâf, edebiyat ve şiir sahalarında büyük çalışmaları bulunuyordu. Bunun yanında ailenin mensubu gençlerin yetişmesi adına büyük kalabalıkların katıldığı ilmi tartışma ortamları kuruluyordu.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Buhara, İbn Mâze, Hâkimler, Rihle, İlmî

Banu Maza And Their Political and Science Influence in Bukhara Since the Century Fifth Until Eight for Hijra

Öz

[As in every scientific formation, some geographical centers have privileges over others in terms of the history of the science of fiqh. There is no different situation in the Hanafi sect. For the sect, Iraq and Transoxiana regions are one step ahead of other regions. Because Iraq is the land where the foundations of the Hanafi sect were laid, as well as the ra’y school, and where its teachings first spread. Transoxiana, which has important cities such as Samarkand and Bukhara, is another school of Hanafism where the most influential works of the “mutūn” tradition, which is written in both the usūl and furū fields, were written.] The Bani Maza family is one of the most influential families in Bukhara's political and cultural history due to their relation to the Umayyad caliph Umar bin Abdul Aziz (d. 101/720), who were the leaders and leaders of the Hanafi doctrine in their country. They are distinguished by their scientific and social status among their peers. And they have significant contributions and efforts in the political and administrative aspects, as they were on behalf of Bukhara, the most prominent administrative work entrusted to them, as well as have close relations with the rulers and princes of their time of the Seljuks. Their intellectual and scientific efforts are the most influential. Their efforts have contributed to accelerating the movement of the intellectual wheel in Bukhara in their time. Many scholars from many Islamic countries intended to attend. The scientific discussions attended by many of them were often held for their children in addition to that fields of transport science, which was the most famous scientific Hadith and jurisprudence, as well as the sciences of belief and controversy and literature and poetry.

Anahtar Kelimeler

Fiqh, Bukhara, Ibn Maza, Governors, Journey, Scholarliness.

Kaynakça

• Avcı, Casim. “Nâib”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/311-312. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Bağdatlı, İsmail Paşa b. Muhammed Emîn b. Mîr Selîm el-Bâbânî. Hediyyetü’l-ʿârifîn, esmâʾü’l-müʾellifîn ve âsârü’l-musannifîn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʿİlmî, ts.
• Burhânüddîn el-Buhârî, Burhânüddîn (Burhânü’ş-Şerîa) Mahmûd b. Ahmed b. Abdilazîz el-Buhârî el-Mergînânî. el-Muhîtü’l-Burhânî fi’l-fıkhi’n-Nuʿmânî. ed. Abdülkerîm Sâmî Cündî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2004.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh fi’l-luga. ed. Ahmed Abdülgafûr Attâr. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 4. Basım, 1987.
• Dâvûdî, Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. Ahmed el-Mısrî. Tabakâtü’l-müfessirîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kûb b. Muhammed. el-Kâmûsü’l-muhît. ed. Muhammed Araksûsî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 2005.
• Hudûdü’l-ʿâlem mine’l-meşrik ila’l-mağrib. çev. Yûsuf Hâdî. Kahire: Dâru’s-Sekâfiyye, 2002.
• Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh el-Bağdâdî er-Rûmî. Muʿcemü’l-büldân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 2. Basım, 1995.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Nüzhetü’l-elbâb fi’l-elkâb. ed. Abdülazîz b. Muhammed Sedîdî. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1989.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Tebsîrü’l-müntebih bi-tahrîri’l-Müştebih. ed. Muhammed Neccâr. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʿİlmiyye, ts.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr b. Hallikân el-Bermekî el-İrbilî. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân mimmâ sebete bi’n-nakl evi’s-semâʿ ev esbetehü’l-ʿayân. ed. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru Sâdır, 1971.
• İbn Havkal, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Alî en-Nasîbî el-Bağdâdî. Sûretü’l-arz. Beyrut: Dâru Sâdır, 1938.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkî eş-Şâfiî. el-Bidâye ve’n-nihâye. ed. Ali Şîrî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʿİlmî, 1988.
• İbn Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn Kāsım b. Kutluboğa b. Abdillâh es-Sûdûnî el-Cemâlî el-Mısrî. Tâcü’t-terâcim. ed. Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1992.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf el-Atâbekî el-Yeşbugavî ez-Zâhirî. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kâhire. 16 Cilt. Kahire: Vüzâratü’s-Sekâfe ve’l-İrşâdi’l-Kavmî, ts.
• İbnü’d-Dübeysî, Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Saîd b. Yahyâ b. Alî. Zeylü Târîhi Medîneti’s-selâm Bağdâd. ed. Beşşâr Avvâd. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2006.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh. ed. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1997.
• İbnü’l-İbrî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Yuhannâ Mâr Grigorius b. Tâciddîn Ehrûn (Hârûn-Aaron) el-Malatî. Târîhu muhtasari’d-düvel. ed. Anton Yesûʿî. Beyrut: Dâru’ş-Şark, 3. Basım, 1992.
• İbnü’l-Kıftî, Ebü’l-Hasen Cemâlüddîn Alî b. Yûsuf b. İbrâhîm b. Abdilvâhid eş-Şeybânî. İhbârü’l-ʿulemâʾ bi-ahbâri’l-hükemâʾ. ed. İbrâhîm Şemsüddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2005.
• İmâmü’l-Harameyn Cüveynî, Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf et-Tâî en-Nîsâbûrî. Nihâyetü’l-matlab fî dirâyeti’l-mezheb. ed. Abdülazîm Dîb. Dâru’l-Minhâc, 2007.
• İstahrî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed el-Fârisî. Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik. Beyrut: Dâru Sâdır, 2004.
• Kanar, Mehmet. Büyük Farsça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Şirin Yayınları, 1954.
• Kâtib Çelebi, Hacı Halîfe Mustafa b. Abdillah. Keşfü’z-zunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, ts.
• Kazvînî, Ebû Yahyâ Cemâlüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd. Âsârü’l-bilâd ve ahbârü’l-ʿibâd. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Kazvînî, Muhammed b. Abdülvehhâb. Havâşî-i Cihâr-i Makâle li’n-Nizâmî el-ʿArûzî es-Semerkandî: Ahmed b. Alî (v. 552/1157). çev. Abdülvehhâb Azzâm - Yahyâ Haşşâb. Kahire: Matbaʿatü Lecneti’t-Te’lîf ve’t-Terceme ve’n-Neşr, 1949.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʿcemü’l-müʾellifîn: Terâcimü musannifi’l-kütübi’l-ʿArabiyye. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ, ts.
• Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddîn Abdülkâdir b. Muhammed b. Muhammed el-Mısrî. el-Cevâhirü’l-mudıyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. Karaçi: Mîr Muhammed Kütüphanesi, ts.
• Minhâc-i Sirâc Cüzcânî, Ebû Amr Minhâcüddîn Osmân b. Sirâciddîn Muhammed. Tabakât-ı Nâsırî. çev. Afâf Seyyid. Kahire: el-Merkezü’l-Kavmî li’t-Terceme, 2013.
• Nerşahî, Ebû Bekr Muhammed b. Ca‘fer b. Zekeriyyâ b. el-Hattâb b. Şureyh. Târîhu Buhârâ. çev. Emîn Abdülmecîd Bedevî. Kahire: Dâru’l-Meârif, 3. Basım, ts.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmüddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed es-Semerkandî. el-Kand fî zikri ʿulemâʾi Semerkand. ed. Yûsuf Hâdî. Tahran: Mir’âtü’t-Türâs, 1999.
• Oruç, Muhammed Ferruh. Hanefî Mezhebinin Mezhep İçi Ekolleşmesi: Bağdat ve Orta Asya Örneği. İzmir: İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Özbayraktar, Aykut. “Mahmud Târâbî İsyanı (1238)”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi 84 (2017), 211-225.
• Riyâzîzâde, Abdüllatîf b. Muhammed. Esmâʾü’l-kütübi’l-mütemmim li-Keşfi’z-zunûn. ed. Muhammed Altuncî. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 3. Basım, 1983.
• Safedî, Ebü’s-Safâ (Ebû Saîd) Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. el-Vâfî bi’l-vefeyât. ed. Ahmed Arnaût - Mustafâ Türkî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 2000.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. el-Ensâb. 13 Cilt. Haydarâbad: Meclisü Dâireti’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 1962.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. el-Müntehab min Muʿcemi şüyûhi Ebî Saʿd es-Semʿânî. ed. Muvaffak b. Abdullah. Riyad: Dâru ʿÂlemi’l-Kütüb, 2. Basım, 1996.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. et-Tahbîr fi’l-Muʿcemi’l-kebîr. ed. Münîre Nâcî Sâlim. 2 Cilt. Bağdat: Dîvânü’l-Evkâf, 1975.
• Şensoy, Sedat. “Ta‘lîkât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/508-510. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Tarsûsî, Ebû İshâk Necmüddîn İbrâhîm b. Alî b. Ahmed. Tuhfetü’t-Türk fîmâ yecibü en yuʿmele fi’l-mülk. ed. Abdülkerîm Muhammed Mutîʿ Hamdâvî, ts.
• Uygur, Abdulhalik. “Tahkîku Kitâbi Mesâili’ş-süyûʿ li’s-Sadrişşehîd”. İslam Araştırmaları Dergisi 47 (2022), 145-179.
• Yazıcı, Tahsin. “Lübâbü’l-elbâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/241-242. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Bilgrâmî el-Hüseynî. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Kâmûs. Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dımaşkî. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2006.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dımaşkî. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm. ed. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 2. Basım, 1993.
• Zirikli, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris ed-Dımaşkî. el-Aʿlâm. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyîn, 5. Basım, 2002.