HANEFİ LİTERATÜRÜNDE MUHTASARLAR VE METİNLER

Yıl 2016, Cilt: 2 Sayı: 2, 65 - 81, 01.07.2016

Ömer faruk Atan

Öz

Hanefî mezhebinde hicrî II. asırdan itibaren başlayan telif çalışmaları zamanla gelişerek geniş bir
fürû bilgisi ile beraber birçok bilgiyi barındıran bir özelliğe sahip hale dönüşmüştür. Bu da
eserlerin kullanımını zorlaştırdığı için asıl gayesinden saptırmış ve ondan azami bir şekilde
yararlanılmasını güç hale getirmiştir. Bu nedenle eğitimdeki zorlukları gidermek, okuyucuya özlü
bir biçimde genel fıkhî bilgi vermek amacı ile ihtisâr faaliyetleri yapılmıştır.
İlk özet çalışmalar, Tahâvî, Kerhî ve Hâkim eş-Şehîd tarafından hicrî IV. asırda kaleme alınmış ve
literatürde muhtasarlar olarak tanımlanmıştır. Bunun dışındaki özet çalışmalar ise hicrî V. asırda
el-Kitâb, VI. yüzyılda el-Hidâye ve VII. asırda kaleme alınan Vikâye, el-Muhtâr, Mecma‘ ve
Kenz’dir. Bu ihtisar çalışmalarına da mütûn/metinler denilmiş ve mütûn-i selâse, mütûn-i erba‘a
ve mütûn-i sitte şeklinde gruplandırılmıştır. Kendine has bir ferdiliğe sahip olan bu muhtasar
eserler, sonraki dönemlerde telif edilen çalışmalara kaynaklık etmiştir. Bu makalede muhtasarlar
ve metinler tanıtılıp ve onların kaynaklık ettiği eserler hakkında bilgi verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Muhtasar, Mütûn, Hanefî Literatürü, Fıkıh.

Kaynakça

• Alî el-Kârî, Nûruddîn Ebu’l-Hasan Alî b. Sultan Muhammed el-Herevî, Fethu bâbi’l- ‘inâye bi şerhi’n-Nükâye, Beyrut: Dâru’l-Erkâm b. Ebi’l-Erkâm ts.
• Apaydın, H. Yunus, “Kerhî”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XXV, 285-287.
• Atan, Ömer Faruk, “Burhânü’ş-Şerî‘a’nın Vikâyetü’r-rivâye fî mesâili’l-Hidâye” Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili (Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), Bursa, 2015.
• el-Bâbertî, Ekmeluddîn Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd, el-‘İnâye şerhu’l-Hidâye, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye 2007.
• Bedir, Murteza, “Nesefî, Ebü’l-Berekât”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XXXII, 567- 568.
• __________, “Tâcüşşerîa”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XXXIX, 360-362.
• __________, “Vikâyetü’r-rivâye”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XLIII, 106-108.
• Burhânüşşerîa, Mahmûd b. Ahmed el-Mahbûbî, Vikâyetü’r-rivaye fî mesâili’l-Hidâye (yazma), Kastamonu İl Halk Kütüphanesi (arşiv numarası: 37 Hk 2029) 749.
• Cici, Recep, Osmanlı Dönemi İslam Hukuku Çalışmaları, Bursa: Arasta Yay. 2001.
• __________, “Osmanlı Hukuk Düşüncesini Etkileyen Başlıca Kaynaklar”, UÜİFD, 8 (1999), 225-228.
• __________, “Osmanlı Klâsik Dönemi Fıkıh Kitapları”, TALİD, 5 (2005), 215-224.
• Durmuş, İsmail, “Muhtasar”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XXXI, 57-59.
• Eliaçık, Muhittin, “Vikâyetü’r-rivâye’nin Türkçe Tercümeleri ve Şemsi Paşa’nın Manzum Tercümesi”, Diyanet İlmi Dergi, 1 (2011), 109-119.
• Gözübenli, Beşir, “Hâkim eş-Şehîd”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XV, 195-196.
• el-Halebî, İbrâhîm b. Muhammed b. İbrâhîm, Mülteka’l-ebhur, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye 1998.
• Hayrettin Karaman, İslam Hukuk Tarihi, İstanbul: Nesil Yay. ts.
• İbnü’s-Sâ‘âtî, Muzafferuddîn Ahmed b. Ali b. Tağlib, Mecma‘u’l-bahreyn ve mülteka’n- neyyireyn, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye 2005.
• İltaş, Davut, “Tahâvî” TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XXXIX, 385-388.
• Kallek, Cengiz, “el-Hidâye”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XVII, 471-473.
• __________, “Kudûrî”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XXVI, 321-322.
• el-Kâsânî, Alâuddîn Ebû Bekr b. Mesûd, Bedâi’u’s-sanâi’ fî tertîbi’ş-şerâi‘, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye 2010.
• Kâtib Çelebî, Mustafa b. Abdillâh Hâcî Halîfe, Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütübi ve’l- fünûn, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî 1943.
• Kaya, Eyyüp Said, “el-Mebsût”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XXVIII, 214-216.
• __________, “Nâdiru’r-rivâye”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XXXII, 278-280.
• __________, “Zâhiru’r-rivâye”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XLIV, 101-102.
• Koca, Ferhat, “el-Muhtasar”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XXXI, 64-66.
• Leknevî, Ebu’l-Hasenât Muhammed Abdulhayy, el-Fevâidu’l-behiyye fî terâcimi’l- Hanefiyye, Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife ts.
• Mahmasânî, Subhî, “İslam Hukuku’nun Tedvini” (çev. İbrahim Kafi Dönmez), MÜİFD, 3 (1985), 313-328.
• __________, “İslam Hukuku’nun Tedvini II” (çev. İbrahim Kafi Dönmez), MÜİFD, 4 (1986), 361-383.
• Merğinânî, Burhânüddîn Ebu’l-Hasan Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl er-Rüşdânî, el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî, İstanbul: el-Mektebetü’l-Hanifiyye ts.
• el-Mevsılî, Abdullâh b. Mahmûd b. Mevdûd, el-Muhtâr li’l-fetvâ, İstanbul: Çağrı Yay. 1980.
• el-Meydânî, Abdulğanî el-Ğanîmî, el-Lübâb fî şerhi’l-Kitâb, Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî 2012.
• Muhammed Ebû Zehrâ, Ebû Hanîfe (çev. Osman Keskioğlu), Ankara: DİB Yay. 2005.
• Muhammed Hamîdullah, İmâm-ı A‘zam ve Eseri (çev. Kemal Kuşçu), İstanbul: Cağaloğlu Yay. 1963.
• Özel, Ahmet, Hanefî Fıkıh Alimleri, Ankara: TDV Yay. 1990.
• __________, “Hanefî Literatürünün Oluşumu”, İmâm-ı A‘zam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sempozyumu I, Bursa, 2005.
• __________, “Fıkıh”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XIII, 14-21.
• __________, “İbnu’s-Sââtî, Muzafferüddin”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XXI, 190- 192.
• Özen, Şükrü, “Sadruşşerîa”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XXXV, 427-431.
• Sadruşşerîa, Ubeydullâh b. Mesûd el-Mahbûbî, Şerhu’l-Vikâye, Amman: Müessesetü’l- Verrâk 2006.
• es-Semerkandî, Alâuddîn Muhammed b. Ahmed, Tuhfetü’l-fukahâ’, Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye 2009.
• Shakır, Najib Muhsin, Sadru’ş-Serî’a es-Sânî’nin en-Nukâye Adlı Eserinin Tahkiki, (Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), Bursa 2014.
• es-Simâvî, Bedruddîn, Letâifü’l-işârât fî beyâni’l-mesâili’l-hilâfiyyât (çev. heyet), İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay. 2012.
• Temîmî, Takiyyuddîn b. Abdilkadîr ed-Dârî el-Ğazzî el-Mısrî, et-Tabakâtu’s-seniyye fî terâcimi’l-Hanefiyye, Riyad/Kahire: Dâru’r-Rifâ’î/Hicr 1989.
• Ünal, Halit, “Bedâi‘u’s-sanâi‘”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), V, 294.
• Yaman, Ahmet, “Kenzü’d-dekâik”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XXV, 261-262.
• Yaylalı, Davut, “Mevsılî, Abdullah b. Mahmûd”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XXIX, 487-488.
• ez-Zeyla‘î, Fahruddîn Osman b. Ali, Tebyînu’l-hakâik şerhu Kenzi’d-Dekâik, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye 2010.