EZ-ZEBÎDÎ’NİN İ’TİLÂFU’N-NUSRA ADLI ESERİ ÇERÇEVESİNDE BASRA VE KÛFE EKOLLERİ ARASINDAKİ NAHİV TARTIŞMALARI

Yıl 2018, Cilt: 4 Sayı: 1, 69 - 89, 30.01.2018

Mahfuz Okulevi

Öz

Basra
ve Kûfe dil ekolleri Arap gramer kurallarının ve nahiv terimlerinin
oluşturulmasında önemli rol oynamışlardır. Basra ve Kûfe dil ekolü mensupları
hicrî II. asırdan itibaren gramer konusunda çalışmalar yapmış ve tarihin erken
sayılabilecek bir devresinde büyük ilerlemeler kaydetmişlerdir. Değişik
görüşlerle ortaya çıkan Basra ve Kûfe dil ekolü bazı nahiv meselelerinde
ihtilâf ettikleri gibi farklı nahiv ıstılahları da kullanmışlardır.

Abdullatîf
ez-Zebîdî Yemen bölgesinin yetiştirmiş olduğu önemli dil âlimlerindendir.
İ’tilâfu’n-nusra fi ihtilâfi nuhâti’l-Kûfe ve’l-Basra adlı eseri hilafiyyat
alanında yazılmış özlü ve sistematik eserlerden biridir. Bu çalışmada ez-Zebîdî’nin
söz konusu eseri bağlamında nahiv konusunda Basra ve Kûfe dil ekolleri arasındaki
bazı ihtilâflı meselelerin ele alınması amaçlanmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Anahtar kelimeler: Nahiv, ez-Zebîdî, Hilâf, Basra

Kaynakça

• el-Afğânî, Saîd, Min târihi’n-nahv, Dâru’l-Fikr, Beyrut, 1398/1978. ‘Alûş, Cemîl, İbnu’l-Enbârî ve cuhûduhu fi’n-nahvi, Tûnus, 1981. el-Askalânî, Şihâbuddîn Ebu’l-Fazl Ahmed b. Alî b. Hacer, İnbâu’l-ğumur bi ebnâi’l-‘umur, Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, Beyrût, t.s. el-Bağdâdî, İsmâil Paşa, Hediyyetu’l-‘ârifîn esmâu’l-muellifîn ve âsâru’l-musannifîn, I, İstanbul, 1951. Bakırcı, Selami; Demirayak, Kenan, Arap Dili Gramer Tarihi, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayını, Erzurum, 2001. Bulut, Ali, “el-Ferrâ’nın Me‘âni’l-Kur’an’ın da Kullandığı Kûfe Dil Okuluna Ait Terimler”, Ondokuz Mayıs Üniv. İlahiyât Fak. Dergisi, sy. 14-15, Samsun, 2003. Brockelmann, Carl, Târihu’l-edebi’l-Arabî, (Çev. Mahmûd Fehmî Hicâzî), el-Hey’etu’l-Mısriyye, 1993. İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân, el-Hasâis, (Tahk. Muhammed Alî en-Neccâr), I, Beyrût, Dâru’l-Kutubi’l-Arabiyye, Beyrût, t.s. Çelebi, Kâtip, Mustafâ b. Abdillâh, Sullemu’l-vusûl ilâ tabakâti’l-fuhûl, (Ed. Ekmeleddîn İhsanoğlu; Tahk. Mahmûd Abdulkâdir el-Arnavud, Sâlih Sa‘dâvî Sâlih), II, İstanbul, 2010. --------, Keşfu’z-zunûn ‘an esâmi’l-kutubi’l-funûn, Muessesetu’t-Târihi’t-Turkî, Ankara, 2014. Dayf, Şevkî, el-Medârisu’n-nahviyye, Dâru’l-Ma‘ârif, Kâhire, 2797/1976. Durmuş, İsmail, “Nahiv”, DİA, İstanbul, 2006, XXXII, 300-306. Ebbâh, Muhammed el-Muhtâr Veled, Târihu’n-nahvi’l-‘Arabî, 1417/1996. Emîn, Ahmed, Duhâ’l-İslâm, II, Beyrût, t.s. İbnu’l-Enbârî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Kâsım b. Muhammed el-Enbârî, el-İnsâf fi mesâili’l-hilâf beyne’l-Basriyyîn ve’l-Kûfiyyîn, (thk.: Cevdet Mebrûk Muhammed), Mektebetu’l-Hânicî, Kâhire, 2002/3973. İbnu’l-Enbârî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Kâsım b. Muhammed el-Enbârî, Nuzhetu’l-elibbâ’ fi tabakâti’l-udebâ’, (Tahk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhim), Kâhire, t.s. Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd, Me‘âni’l-Kur’an, I, ‘Âlimu’l-Kutub, Beyrût, 1403/1983. Furat, Ahmet Suphi, Arap Edebiyatı Tarihi (XVI-XVII. Asırlar), II, İstanbul Üniv. Yayınları: 4673, İstanbul, 2007. Goldziher, Ignace, Klasik Arap Literatürü, (Çev.: Azmi Yüksel, Rahmi Er), İmaj Yayınları, 1993. el-Hamevî, Yâkût, Mu‘cemu’l-udebâ’, XI, Matbû‘âtu Dâri’l-Me’mûn, Mısır. el-Hulvânî, Muhammed Hayr, el-Mufassal fi târihi’n-nahvi’l-‘Arabî, I, Muessesetu’r-Risâle, Beyrût, 1399/1979. el-Hittî, Abdulkâdir Râhim, Hasâisu mezhebi’l-Endulusi’n-nahvî, Menşûrâti Câmi‘âti Bingâzî, Bingâzî, 1993. İbnu’n-Nedîm, Muhammed b. İshâk, el-Fihrist, (Tahk. Mustafâ eş-Şuveymî), 1405/1985, Tûnus. İbnu’l-‘İmâd, Abdu’l-Hayy b. Ahmed b. Muhammed, Şezerâtu’z-zeheb fi ahbâri men zeheb, (thk.: A. Kâdir el-Arnavud, Mahmûd el-Arnavud), IX, Dâru İbn Kesîr, Beyrût, 1413/1993. İnanç, Yonis, “Nahiv İlmi Açısından Temîm Lehçesinin İstişhâd Değeri,” Sakarya Üniv. İlâhiyât Fak. Dergisi, Cilt: XVII, Sayı: 31, Haziran 2015, s. 1-25. Kehhâle, Ömer Rızâ, Mu‘cemu’l-muellifîn terâcimu musannifi’l-kutubi’l-‘Arabiyye, III-VII, Beyrût, t.s. el-Kıftî, İnbâhur ruvât ‘alâ enbâhi’n-nuhât, 1374/1955, II-IV, Kâhire. Küçükkalay, Hüseyin, Kur’an Dili Arapça, Manevi Değerleri Koruma ve İlim Yayma Cemiyeti Neşriyatı No:1, Konya, 1969. el-Luğavî, Abdulvâhid b. Alî el-Halebî, Merâtibu’n-nahviyyîn, (Tahk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhim), Kâhire, t.s. er-Râcihî, Abduhu, Durûs fi’l-mezâhibi’n-nahviyye, Beyrût, 1980. et-Tenûhî, Mufaddal b. Muhammed b. Mis‘âr, Târihu’l-‘ulemâi’n-nahviyyîn, (Tahk. Abdulfettâh Muhammed el-Hulv), 1412/1992. el-Mahzûmî, Mehdî, Medresetu’l-Kûfe ve menhecuha fi dirâseti’l-luğa ve’n-nahv, Dâru’r-Râidu’l-‘Arabî, Beyrût, 1406/1986. Mahmûd, Huseynî Mahmûd, el-Medresetu’l-Bağdâdiyye fî târihi’n-nahvi’l-‘Ârabî, Dâru Ummâr, Beyrût, 1407/1986. es-Sehâvî, Şemsuddîn Muhammed b. Abdirrahmân, ed-Dav’u’l-lâmı‘ li-ehli’l-karni’t-tâsi‘, IV, Dâru Mektebeti’l-Hayât, Beyrût, t.s. es-Sertâvî, Mu‘âz, İbn Madâ’ el-Kurtubî ve cuhûduhu’n-nahviyye, Ürdün, 1408/1988. es-Sîrâfî, Ebû Sa‘îd el-Hasan b. Abdillâh, Ahbâru’n nahviyyîn el-Basriyyîn, (Tahk. Muhammed İbrâhim el-Bennâ), Kâhire, 1405/1985. es-Suyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr, el-İktirâh fi ‘ilmi’l-usûl, (Tahk. Ahmet Suphi Furat), İstanbul, 1395/1975. ------------, Buğyetu’l-vu‘ât fi tabakâti’l-luğaviyyîn ve’n-nuhât, (Tahk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhim), II, Dâru’l-Fikr, 1399/1979. ------------, Hem‘u’l-hevâmi‘, (Tahk. Abdul‘âl Sâlim Mekrâm), V, Dâru’l-Buhûsi’l-‘İlmiyye, 1399/1979. eş-Şek’a, Mustafâ Muhammed, Celâluddîn es-Suyûtî mesîretuhu’l-‘ilmiyye ve mebâhisuhu’l-luğaviyye, 1401/1981. et-Tantâvî, Muhammed et-Tantâvî, Neş’etu’n-nahvi ve târihu eşheri’n-nuhât, 1412/1991, Dâru’l-Menâr. Taşköprüzâde, Ahmed b. Mustafâ, Miftâhu’s-sa‘âde ve misbâhu’s-siyâde fi mevzu‘âti’l-‘ulûm, Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, Beyrût, 1405/1985. et-Tenûhî, Mufaddal b. Muhammed b. Mis‘âr, Târihu’l-‘ulemâi’n-nahviyyîn, (Tahk. Abdulfettâh Muhammed el-Hulv), 1412/1992. İbn Ya‘îş, Muhammed b. Alî b. Ahmed b. Ya‘îş es-San‘ânî, et-Tehzîbu’l-vasît fi’n-nahv, (Tahk. Fahr Sâlih Suleymân), Beyrût, 1411/1991. ez-Zebîdî, Abdullatîf, İ’tilâfu’n-nusra fi ihtilâfi nuhâti’l-Kûfe ve’l-Basra, Beyrût, 1987. ez-Zehebî, Şemsuddîn Muhammed Ahmed b. Osmân, Siyeru ’a‘lâmi’n-nubelâ, (Tahk. Şu‘ayb el-Arnavut, Alî Ebû Zeyd), IIX-XXIV, 1401/1981. ez-Zehebî, Târihu’l-İslâm, (h. 161-170)-(h. 520-530), (Tahk. Ömer Abdusselâm Tedmurî), Beyrût, 1411/1990. Zeydân, Corcî, Târihu’l-luğati’l-‘Arabiyye, I-III, Dâru Mektebeti’l-Hayât, Beyrût, 1983. ez-Ziriklî, el-‘A‘lâm kâmusu terâcimi li eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-‘Arabî ve’l musta‘rebîn ve’l-musteşrikîn, 1374/1955, Kâhire. ez-Zubeydî, Muhammed b. el-Hasan, Tabakâtu’n-nahviyyîn ve’l-luğâviyyîn, (Tahk. Muhammed Ebu’l Fazl İbrâhim), Kâhire, 1373/1954.