Mütercim Âsım’ın Vankulu Mehmed’e Yönelttiği Eleştiriler ve Bu Eleştirilerin Değerlendirilmesi

Yıl 2020, Cilt: 6 Sayı: 1, 164 - 190, 23.01.2020

Ahmet İhsan Dündar

Öz

Arap dili alanında sözcükleri, deyimleri, atasözleri ve şiirleri
ile söz varlığı erken dönemlerden itibaren bir araya derlenmeye başlamıştır. Derlenen
bu dil malzemesi sözlükçüler tarafından değişik yönlerden ele alınmak ve farklı
sistemler uygulanmak suretiyle çok çeşitli sözlüklerde ele alınmıştır. Bu
eserlerde yer alan dil malzemesi daha sonra gelen sözlük yazarları tarafından
farklı açılardan değerlendirmeye ve eleştiriye tabi tutulmuştur. Sözü edilen
eleştiri ve değerlendirmeler müstakil eserlerde ele alındığı gibi sözlüğün
içeriğine yerleştirilmiş olarak da görülebilmektedir. Arap dilinin klasik
sözlüklerinde görülen bu eleştiri ve değerlendirme üslubu Osmanlı döneminde
kaleme alınan Arapça – Türkçe sözlüklerin yazarları veya mütercimleri
tarafından sürdürülmüştür. Makalede o döneme ait iki önemli sözlük yazarından
birinin diğerine yönelik eleştirileri ele alınmış ve bu eleştirilere dair
değerlendirmelerde bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı dönemi, Mütercim Āsım, Vankulu, Sözlükçülük, sözlük eleştirisi

Kaynakça

• AKSAN, Doğan. Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim. 3. Bs, 3 Cilt. Ankara: TDK Yayınları, 2009.
• BERGENHOLTZ, Henning - Gouws, Rufus H. “What is Lexicography?” Lexikos. 22 (2012). http://lexikos.journals.ac.za/pub/issue/view/71.
• BUSTĀNĪ, Butros. Muhītu’l-muhīt. Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1987.
• CEVHERĪ, Ebū Nasr İsmāīl b. Hammād. Mu’cemu’s-Sıhāh. Beyrut: Dāru’l-Ma’rife, 2012.
• CEVHERĪ, Ebū Nasr İsmāīl b. Hammād. Tācu’l-Luğa ve Sıhāhu’l-‘Arabiyye. Ed. Ahmed Abdulğafūr Attār. Beyrut: Dāru’l-‘İlm li’l-Melāyīn, 1990.
• DOZY, Reinhart Pieter Anne. Tekmiletu’l-me’ācimi’l-arabiyye. Trc. Muhammed Selim Nu’aymī - Cemāl Hayyāt. Bağdat: Dāru’ş-Şuūni’s-Sekāfiyye el-Âmme, 1980.
• ENDELUSĪ, Ebū Hayyān Esīruddīn. Tuhfetu’l-erīb bi-mā fl’l-Kur’āni mine’l-ğarīb. Ed. Semīr Meczūb. Beyrut: el-Mektebu’l-İslāmī, 1983.
• ESEN, Minara Aliyeva. “Rus Sözlükbilimine Genel Bir Bakış”. Turkish Studies 4 (Yaz 2009): 468-480.
• EZHERĪ, Ebū Mansūr Muhammed b. Ahmed b. Ezher. Tehzību’l-Luğa. Ed. Heyet. Mısır: ed-Dāru’l-Mısriyye li’t-Te’līf ve’t-Terceme, trs.
• FETTİNĪ, Muhammed Tāhir es-Sıddīkī. Mecma’u bihāri’l-envār fī ğarāibi’t-Tenzīl ve letāifi’l-ahbār. Haydarabad: Matbaatu Dāireti’l-Osmāniyye, 1967.
• FEYYŪMĪ, Ebü’l-Abbās Hatībüddehşe Ahmed b. Muhammed b. Alī. el-Misbāhu’l-Munīr. Ed. Hıdır Cevād. Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1987.
• GOUWS, Rufus H. - Sterkenburg, P. G. J. van. “State-of-the-art paper: Lexicology and lexicography: Milestones in metalexicography”. Linguistics Today: Facing a Greater Challenge. 187-207. Amsterdam: John Benjamins Publishing, 2004.
• HALİL B. AHMED. Kitābu’l-’Ayn. Ed. Abdulhamīd Hendāvī. Beyrut: Dāru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• İBN FĀRİS, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fāris b. Zekeriyyā b. Muhammed er-Rāzī. Mu’cemu Mekāyīsi’l-Luga. Ed. Abdusselam Muhammed Harun. Dāru’l-Fikr, 1979.
• İBN MANZŪR, Ebü’l-Fazl Cemālüddīn Muhammed b. Mükerrem b. Alī b. Ahmed el-Ensārī. Lisānu’l-‘Arab. Ed. Abdullah Ali vd. Kebīr. Kahire: Dāru’l-Me’ārif, trs.
• İBN SĪDE, Ebü’l-Hasen Alī b. İsmāīl ed-Darīr el-Mürsī. el-Muhassas. Beyrut: Dāru’l-Kütübi’l-İlmiyye, trs.
• İBN SĪDE, Ebü’l-Hasen Alī b. İsmāīl ed-Darīr el-Mürsī. el-Muhkem ve’l-muhītu’l-a’zam. Ed. Abdulhamīd Hendāvī. Beyrut: Dāru’l-Kütübi’l-İmiyye, 2000.
• İBNU’L-ESĪR, Mecduddīn - Halebī, Ali b. Hasan. en-Nihāye fī garībi’l-hadīs ve’l-Eser. Cidde: Dāru İbni’l-Cevzī, 2000.
• İSFAHĀNĪ, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Rāgıb el-. el-Müfredāt fī ğarībi’l-Kur’ān. İstanbul: Kahraman Yayınları, 1986.
• KAÇALİN, Mustafa S. “Mütercim Āsım Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32: 200-202. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• KADI İYĀZ, Ebü’l-Fazl İyāz b. Mūsā b. İyāz el-Yahsubī. İkmālü’l-Mu’lim bi-fevā’idi Müslim. Ed. Yahyā İsmāīl. Mansura: Dāru’l-Vefā, 1998.
• KARSLI, İlyas. Mütercim Ahmed Āsım Efendi ve Arap Lügatçılığındaki Yeri. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000.
• KĀSIM B. SELLĀM, Ebū Ubeyd b. Miskīn el-Herevī. Garībü’l-hadīs. Beyrut: Dāru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• KILIÇ, Hulusi. “el-Kāmūsu’l-Muhīt”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24: 287-288. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• MECMA’u’l-lugati’l-Arabiyye ala’ş-şebeketi’l-âlemiyye, “Fâide luğaviyye (fulân rakibe alâ ra’sih)”, Erişim: 17.11.2016, http://www.m-a-arabia.com/vb/showthread.php?t=2683.
• MEDĪNĪ, Ebū Mūsā Muhammed b. Ebī Bekr b. Ebī Īsā. el-Mecmū’u’l-mugīs fī garībeyi’l-Kur’ān ve’l-hadīs. Ed. Abdulkerīm Azbāvī. Mekke: Ümmü’l-Kurā Üniversitesi, 1986.
• MUTARRİZĪ, Ebü’l-Feth Burhānüddīn Nāsır b. Abdisseyyid b. Alī. el-Muğrib fī tertībi’l-Mu’rib. Ed. Mahmūd Fāhūrī - Abdulhamīd Muhtār. Halep: Mektebetu Üsāme b. Zeyd, 1979.
• MÜTERCİM Āsım Efendi. Kāmūsu’l-Muhīt Tercümesi. Ed. Mustafa Koç - Eyyüp Tanrıverdi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• NASSĀR, Hüseyin. el-Mu’cemu’l-‘Arabiyyu Neş’etuhū ve Tetavvuruhū. Kahire: Dāru Mısr li’t-Tıbā’a, 1968.
• ÖMER, Ahmed Muhtār. el-Bahsu’l-Luğavī ‘inde’l-‘Arab. Kahire: Ālemu’l-Kütüb, 1988.
• ÖMER, Ahmed Muhtār. Mu’cemu’l-lugati’l-‘arabiyyeti’l-mu’āsıra. Kahire: Ālemu’l-Kütüb, 2008.
• SĀĞĀNĪ, Ebü’l-Fezāil Radıyyüddīn Hasen b. Muhammed b. Hasen. el-‘Ubābü’z-zāhir ve’l-lübābü’l-fāhir. Ed. Muhammed Hasan Āl Yāsīn. Bağdat: Dāru’ş-Şuūni’s-Sekāfiyyeti’l-‘Āmme, 1987.
• SĀHİB, Ebü’l-Kāsım İsmāīl b. Abbād b. el-Abbās et-Tālekānī. el-Muhīt fi’l-luğa. Ed. Muhammed Hasan Āl Yāsīn. Beyrut: Ālemu’l-Kütüb, 1994.
• SEĀLİBĪ, Ebū Mansūr Abdülmelik b. Muhammed b. İsmāīl - İbrāhim, Muhammed Ebü’l-Fazl. Simārü’l-Kulūb fi’l-Muzāf ve’l-Mensūb. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 2003.
• TÜLÜCÜ, Süleyman. “Züheyr b. Ebī Sülmā”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 46: 540-542. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• USTA, Halil İbrahim. “Sözlükçülük ve Sözlük Araştırmacılığı”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. 2 (Haziran 2010): 92-101.
• ÜSĀME B. MUNKIZ. el-Bedī’ fī Nakdi’ş-Şi’r. Ed. Ahmed Ahmed Bedevī - Hāmid Abdulmecīd. Kahire: Mektebetu Mustafa el-Bābī el-Halebī, 1960.
• VANKULU Mehmed Efendi. Terceme-i sıhah-ı Cevherî. 1. Bs, II Cilt. İstanbul: Darü’t-Tıbaati’l-Mamure (İbrahim Müteferrika Matbaası), 1729.
• VANKULU Mehmed Efendi. Tercüme-i Sıhah-ı Cevherī. 2. Bs, II Cilt. İstanbul: Darü’t-Tıbaati’l-Mamure (İbrahim Müteferrika Matbaası), 1756.
• VANKULU Mehmed Efendi. Tercüme-i Sıhah-ı Cevherī. 3. Bs, II Cilt. İstanbul: Mühendishane Matbaası, 1802.
• VANKULU Mehmed Efendi. Vankulu Lügati. Ed. Mustafa Koç. 1. Bs, II Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2014.
• YÜKSEKKAYA, H. Yaşar. “Avrupa’daki Modern Sözlük Araştırmaları”. Ed. Nureddin Demir - Emine Yılmaz. 209-234. Ankara: Hacettepe Yayıncılık, t.y.
• ZEBĪDĪ, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazā b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzāk. Tācu’l-‘Arūs min Cevāhiri’l-Kāmūs. Ed. İbrahim Terzī. Kuveyt: Kültür Sanat ve Edebiyat Milli Kurulu, 2000.
• ZEMAHŞERĪ, Ebü’l-KĀsım Mahmūd b. Ömer b. Muhammed. Esāsu’l-belāğa. Ed. Muhammed Bāsil Uyūn Sūd. Beyrut: Dāru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.