Zannın Mahiyeti Delil ve Amelî Değeri

Yıl 2021, Cilt: 7 Sayı: 1, 203 - 224, 16.01.2021

Mesut Bayar

Öz

İslâm fıkhında zan, fıkhın hem usûlü hem de fürû‛una ait meselelerden biridir. Usûlde zan, hükmün kaynağı olması açısından, fürû’ da ise zannî bilginin fıkıhtaki etkileri açısından incelenmektedir.
İslâm hukukunda asıl olan, tüm inanç ve davranışların kesin bir dayanağının olmasıdır. Fakat kesinliğe ulaşılmayan durumlarda özellikle davranışlara ve amellere ait meselelerde zan ile amel etmek de yeterli görülmüştür. Ancak bu zannın salt şüphe halinden ibaret olmaması ve kişide bir kanaat oluşturması gerekir. Buna doktrinde galebetü’z-zann denilmektedir.
Zan, birden çok anlama sahip bir kelime olduğundan ve tüm anlamlarıyla âyet ve hadislerde kullanıldığından, ilk asırlarda bazı bilginler tarafından diğer bilgi mertebeleri olan şek ve vehim ile karıştırılmıştır. Bu sebeple zannın hiçbir hükmünün olmadığı görüşü ortaya çıkmıştır. Fakat tarihsel süreç içerisinde bu görüş terkedilmiş ve zannın özellikle amel konularında hükümler doğurduğu konusu genel kabul görmüştür.
Zanla amel edebilmek için kişide zan ifade eden bir bilgi düzeyi olmalıdır. Bu durumun oluşmasında müctehid ile herhangi bir mükellef arasında kısmen fark vardır. Bu sebeple önce müctehid için zan halinin oluşması ele alınmış akabinde normal bir mükellefin karşılaşabileceği zan hali araştırılmıştır.
Bu çalışmada önce zannî bilginin epistemolojik ve hukuki mahiyetinin ortaya çıkarılması için gayret edilmiş elde edilen sonuçlarla zanla amel ilişkisinin tespit edilmesi amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Zan, Şüphe, Yakîn, Vehim, İlim

Kaynakça

• Apaydın, H. Yunus, “İctihad”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV, 2000, XXI, 432-445.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen Seyfüddîn Alî b. Muhammed, el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm 4 Cilt thk: Abdürrezzâk Afîfî, Riyad: Dâru’s-Samî‛î, 1424/2003.
• Bereketî, Muhammed Umeym el-İhsan el-Müceddidî b. Abdülmenan, et-Ta’rîfâtü’l-fıkhiyye, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424,2003.
• Beroje, Sahip, “Zannî Bilginin Mahiyeti, Dindeki Yeri ve Önemi”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, Cilt:9 Sayı:2 (18), Kasım-2017, s. 951-974.
• Bihârî, Muhibbullāh b. Abdişşekûr Müsellemü’sübût, 2 Cilt, Kahire: Matbaatül-Hasîniyye’l-Mısriyye, t. y.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Dinî ve Felsefî Ahlâk Lügatçesi, İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1967.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Mülehhas İlmi Tevhid, İstanbul: Ahmed Said Matbaası, 1962.
• Buhârî, Alâuddîn Abdülazîz b. Ahmed, Keşfü’l-esrâr Şerhu Usûli’l-Pezdevî, 4 Cilt, y.y: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmî, t. y.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl, Sahîhü’l-Buhârî, Riyad: Mektebetü’Rüşd, 1427/2006.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî, el-Fusûl fi’l-usûl, 4 Cilt, Kuveyt: Vizaretü’l-Evkâf, 1414/1994.
• Cevherî, Ebu Nasr İsmâîl b. Hammâd, es-Sıhâh Tâcü’l-lüğa, 6 Cilt, thk: Ahmed Abdugafûr Atar, Beyrut: Dâru’l-İlm, 1407/1987.
• Cürcânî, Alî b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerîf, et-Ta’rîfât, thk. Muhammed Sıddîk Mınşavî, Kahire: Dâru’l-Fadîle, t. y.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Abdülmelik b. Abdillâh, el-Burhân fi usûli’l-fıkh, 2 Cilt, Thk: Salah b. Muhammed b. Avîza, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1418/1997.
• Ebu Ya’la, Muhammed b. Hüseyn, el-Udde fî usûli’l-fıkh, 5 Cilt, thk: Ahmed b. Alî b. Sîr el-Mübârekî, y. y: 1410/1990.
• Elbânî, Nasiruddîn, el-Hadis huccetun bi nefsih fi'l-akâid ve'l-ahkâm. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 142/2005.
• Elhan, Muhammed Muâz Mustafa, el-Kat‛î ve’z-zannî fi’s-subût ve’d-delâle inde’l-Usûliyîn, Dımaşk: Dâru’l-Kütübi’’t-Tayyib, 1428/2007.
• Erdoğan, Mehmet, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb, el-Kâmûsü’l-Muhît, Müessestü’r-Risâle, y. y: t. y.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, el-Mustasfâ min ‘ilmi’l-usûl 4 Cilt thk: Hamza Züheyr Hâfız, Medine: 1413/1993.
• Halebî, İbrâhîm b. Muhammed b. İbrâhîm, Niʿmetü’ẕ-ẕerîʿa fî nuṣreti’ş-şerîʿa, thk: Alî Rızâ b. Abdullâh, Riyad: Dârü’l-Mesîr, 1419/1998.
• Isfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. Mufaddal Râkıb, Müfredâtü elfâzi’l-Kur’ân, thk: Safvân Adnân Dâvûdî, Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1430/2009.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed b. İbrâhim, el-Musannef, 26 Cilt, thk: Muhammed Avvâme, Cidde: Müessesetü Ulûmi’l-Kur’ân, 1427/ 2006.
• İbn Emîr Hâc, Ebû Abdullâh Şemsüddîn Muhammed b.Muhammed, et-Takrîr ve’t-Tahbîr 3 Cilt, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983.
• İbn Fâris, Ebu’l-Hüseyn Ahmed, Mu’cemü makâyisi’l-lüğa, 6 Cilt, thk: Abdüsselâm Muhammed Harûn, Kahire: Darü’l-Fikr, 1399/1979.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd el-Endelüsî, el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm, 8 Cilt, Thk: Ahmed Muhammed Şakir, Beyrut t.y.
• İbn Hazm, el-Muhalla, 21 Cilt, thk: Ahmed Muhammed Şâkir, Mısır: Matbaatün-Nahda, 1347/1928.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddîn Abdullâh b. Ahmed el-Makdisî, Ravdatü’n-nâzır ve cünnetü’l-münâzır, thk: Muhammed Hamid Osmân, y. y: t. y.
• İbn Manzûr, Ebu’l Fazl Cemalüddin Muhammed b. Mükerrem, Lisânü’l-Arab, 15 Cilt, Beyrut: Daru Sâdır, t. y.
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrahim, el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik, 8 Cilt, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İslamî, t. y.
• İbn Teymiyye, Taküyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm, Mecmû’ul-Fetâvâ, 37 Cilt, thk: Abdurrahman b. Muhammed b. Kasım, Medine: 1425/2004.
• Kara, Mustafa, “Kur’ân’da Zann Kavramı”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, , c. 10, sayı: 19, 2011/1, 193-220.
• Karâfî, Şihâbuddin Ebu'l-Abbâs Ahmed b. İdrîs, ez-Zahîre 14 Cilt, thk: Muhammed Hacî, Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• Kâsânî, Alâuddîn Ebû Bekr b. Mes’ud, Bedâı‛u’-s-sanaî‛ fi tertîbi’ş-şerâi‛, 7 Cilt, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406/1986
• Kocabaş, Savaş, “İslam Hukukunda Mükellefin İçtihadı (Teharri) ve Bunun İbadet Alanındaki Uygulaması”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy. 23, 2014, 297-328.
• Kurtubî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed, el-Câmi‛ li Ahkâmi’l-Kur’ân, 24 Cilt, thk: Abdullâh b. Abdilmuhsîn et-Turkî, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1407/2007.
• Mahallî, Ebû Abdillâh Celâlüddîn Muhammed b. Ahmed, Şerhu’l-Varakât fî usûli’l-fıkh, thk: Doktor Muhammed b. Mûsa Afâne, Filistin: Câmiatü’l-Makdıs, 1420/1999.
• “Cehalet,” el-Mevsûta‛ül-fıkhiyye, Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1409/1989, XVI, 197-211.
• “İştibâh”, el-Mevsû‛atü’l-fıkhiyye, Kuveyt: Vizaretü’l-Evkaf veş’Şuûni’l-İslâmiyye, 1406/1986, IV, 290-304.
• “Taklîd,” el-Mevsûta‛ül-fıkhiyye, Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1408/1988, XIII, 154-168.
• “Teharrî,” el-Mevsûta‛ül-fıkhiyye, Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1407/1987, X, 187-194.
• “Yakîn,” el-Mevsûta‛ül-fıkhiyye, Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, Kuveyt 1428/2006, XLV, 287-290.
• “Zann”, el-Mevsûta‛ül-fıkhiyye, Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1414/1993, XXIX, 178-189.
• Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed,, el-Mısbâhu’l-münîr, Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1987.
• Muğîre, Abdullâh b. Sa‛d, ”Hücciyetü’z-zann dirâsesete tasîliyye tatbikiyye”, Mecelletü’l-Ulûmi’ş-Şer‛iyye, Sayı: 25, Suudi Arabistan 1433/2012. s. 287-370.
• Mübarek, Kays b. Muhammed Âl-i Şeyh, et-Tedavi ve’l-Mes’uliyyeti’t-Tıbbiyye fî’ş-Şeriati’l-İslâmiyye, Beyrut: Müessesetü’r-Reyyan, 1997.
• Nesefî, Ebu'I-Mu'în Meymûn b. Muhammed,Tebsıratu'l-edille fi usûli’d-dîn, 2 Cilt, Thk: Muhammed el-Enver Hamid îsâ,; el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs 2011.
• Nesefî, Necmuddîn Ebû Hafs Ömer b. Muhammed es-Semerkandî, Tılbetu’t-Talebe fî’l-İstilâhâti’l-fıkhiyye, İstanbul: Dâru’l-tibaati’l-Amire, 1311/1893.
• Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref, Ravdatü’t-tâlibîn ve ‛umdetü’l-müftîn, 12 Cilt, thk: Züheyr Şâvîş, Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1412/ 1991.
• Remlî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Hamza, Nihâyetü'l-muhtâc ilâ Şerhi'l-Minhâc, 8 Cilt, Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1404/1984.
• Reysûnî, Ahmed, Nazariyyetü’-takrîb ve tağlîb ve tatbîkuha fî’l-‛ulûmi’s-siyâsiyye, Kahire: Dârü’l-Kelîme, 1431/2010. Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed, el-eşbâh ve’n-nezâir 2 Cilt, Riyad: Mektebetü Nizar Mustafa el-Baz, 1418/1997.
• Şâşî, Nizâmüddîn Ebû Alî Ahmed b. Muhammed, Usûlü’ş-Şaşî, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1423/2003.
• Şirbînî, Muhammed b.Ahmed el-Hatîb, Muğni’l-muhtâc ilâ ma‛rifeti meânî elfâzi’l-Minhâc, 6 Cilt, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1995.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Alî b. Muhammed Hâmid, Keşşâfu ıstılâhati’l-fünûn ve’l-ulûm, 2 Cilt, thk: Heyet, Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1417/1996.
• Tûfî, Necmüddîn Ebu’r-Rabî, Şerhu Muhtasari’r-Ravda, 3 Cilt, tThk: Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî, y.y: Müessesetü’r-Risâle, 1407/1987.
• Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır el-Mısrî, el-Bahrü’l-muhît fî usûli’l-fıkh, 6 Cilt, thk: Abdullâh Abdülkadiri’l-‛Anî, Vizâretü’l-Evkâf ve-ş-Şu’ûni’l-İslâmiyye, Kuveyt: 1413/1992.