Tazminat Hukuku Açısından Fıkıh İlminde Sorumluluk Anlayışının Gelişimi, Hanefi Mezhebinde İki Örneğin İncelenmesi

Yıl 2021, Cilt: 7 Sayı: 1, 91 - 111, 16.01.2021

Kemal Yıldız , Muhammed Emin Kızılay

Öz

Fıkıh ilminin oluşmasında Ebu Hanife ve onun kurmuş olduğu fıkıh halkasının büyük katkısı vardır. Bu halkada birçok amelî konu detaylıca tartışılmış ve bunun sonucunda sistematik bir yapı ortaya çıkmıştır. Gündelik yaşam içerisinde zararlı sonuçlar doğuran haksız fiiller ve bu fiillerle ilgili hükümler de halkada tartışılan konulardan biridir. Böylece, sorumluluk hukuku kapsamında değerlendirilen konularda mantıki tutarlılığa sahip bir birikim hâsıl olmuştur. Bu birikim Ebu Hanife’nin halkasındaki talebeleri tarafından sonraki kuşaklara aktarılmıştır. Aktarım esnasında insanların ihtiyaçları, içtihat mantığında meydana gelen değişimler gibi sebeplerle mevcut birikim hem genişlemiş hem de birtakım değişimlere uğramıştır. Bu gelişim ve değişimi fıkıhta sorumluluğun meydana gelme şekillerinden biri olan sebep sorumluluğu ile ilgili iki örnek üzerinde yapılan tartışmalarda görebilmekteyiz. Çalışmamızın konusunu oluşturan bu iki örnek, ahır ve kafes kapısını açan kişinin sorumluluğu ile ilgilidir. Çalışmada bu iki örnek üzerinden, meydana gelen genişleme ve değişimin izini sürerek sorumluluk hukuku bağlamında Hanefî birikimi ve mantığı kavranmaya çalışılmıştır. Örnekler ile ilgili mezhebin kurucu halkasına dayanan bir ihtilaf söz konusudur. Bu ihtilaf zamanla sonraki dönem Hanefî fakihlerince ele alınıp çeşitli deliller ve farklı örneklerle temellendirilmeye çalışılmıştır. Bunun sonucunda görüşlerden biri tercih edilmiş ve mezhepte hâkim kanaat haline gelmiştir. Lakin bu kanaat de zamanla bizzat kurucu halkaya referansla değişmiştir.

Anahtar Kelimeler

Sorumluluk Hukuku, Hanefî Literatürü, Zarar, Tazmin, İlliyet Bağı

Teşekkür

Makaleyi okuyarak değerli görüşlerini paylaşan Ayasofya-i Kebîr Câmii imamı Prof. Dr. Mehmet Boynukalın’a teşekkür ederiz.

Kaynakça

• Ali el-Hafîf. ed-Damân fi’l-Fıkhi’l-İslâmî. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 2000.
• Ali Haydar Efendi, Hoca Emin Efendizâde. Dürerü’l-Hükkâm Şerhu Mecelleti’l-Ahkâm. 4 Cilt. İstanbul: Matbaatü Ebû’z-Ziya, 1330.
• Aydın, Mehmet Âkif. İslâm Ve Osmanlı Hukuku Araştırmaları. İstanbul: İz Yayıncılık, 1996.
• Aydın, Mehmet Âkif. “Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye”. TDV İslam Ansiklopedisi. 28/231-235. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Aynî, Bedruddin. el-Binâye şerhu’l-Hidâye. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2000.
• Bağdâdî, Ebu Muhammed b. Ğânim b. Muhammed. Mecmau’d-damânât. Thk. Muhammed Ahmed Sirâc - ve Ali Cuma Muhammed. 2 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1. Basım, 1999.
• Bardakoğlu, Ali. “Hanefî Mezhebi”. TDV İslam Ansiklopedisi. 16/ 1-21. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Bedir, Murteza. Ebu Hanife Entelektüel Biyografi. Ankara: Ay Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Bedreddin, Şeyh. "Tazmin Sorumluluğu Gerektiren Durumlar". çev. Kemal Yıldız. Yargılama Usulüne Dair = Camiu’l-Fusuleyn. Ed. Hacı Yunus Apaydın. 796-942. Ankara: Kültür Ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1. Basım, 2012.
• Bereketî, Muhammed Amîm el-İhsân. et-Tarîfâtü’l-fıkhiyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2003.
• Boynukalın, Mehmet. "Mukaddime". el-Asl, mlf. Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî. 1/1-313. Beyrut: Dâr-u İbn Hazm, 1. Basım, 2012.
• Boynukalın, Mehmet. “Şart”. TDV İslam Ansiklopedisi. 38/ 364-365. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed. Keşfü’l-esrâr fî şerhi Usûli’l-Pezdevî. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Buhârî, Mahmûd b. Ahmed b. Abdilaziz b. Ömer b. Maze. el-Muhîtü`l-burhânî. Thk. Abdülkerim Sami el-Cündî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2004.
• Cessâs, Ahmed b. Ali Ebubekr er-Râzî. Şerhu muhtasari’t-Tahâvî. Thk. İsmetullah Muhammed. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1. Basım, 2010.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh tâcü’l-luga ve sıhâhi’l- Arabiyye. Thk. Ahmed Abdulğafur Atâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l- Melâyîn, 4. Basım, 1987.
• Ceza Kanunnâme-i Humâyunu. Nşr. Hüseyin Hamid Bey. İstanbul: Matbaa-ı Osmâniye, 1. Basım, 1300.
• Damad Efendi, Abdurrahman b. Muhammed b. Süleyman. Mecmau’l-enhur fî şerhi mülteka’l-ebhur. 2 Cilt. Beyrut: Dâr-u İhyai’t-Turasi’l-Arabî, ts.
• Ebû Davud, Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî. es-Sünen. Nşr. Şuayb el-Arnaût-Muhammed Kamil Karabelli. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1. Basım, 2009.
• Ekinci, Ekrem Buğra. İslam Hukukunda Değişmenin Sınırı. İstanbul: Arı Sanat Yayınevi, 1. Basım, 2005.
• Eren, Fikret. Borçlar Hukuku Genel Hükümler. İstanbul: Beta, 9. Basım, 2006.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî. Reddü’l-muhtâr ale’d-dürri’l-muhtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1992.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî. el-Ukûdü’d-dürriyye fî tenkîhi’l-fetâvâ’l-Hamîdiyye. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, ts.
• İbn Âbidînzâde, Alâüddîn Muhammed b. Muhammed Emîn b. Ömer el-Hüseynî ed-Dımaşkī. Ḳurretü ʿuyûni’l-aḫyâr li-tekmileti Reddi’l-muḥtâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâleddin Muhammed. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 3. Basım, 1414.
• İbnü’s-Salah, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsâ eş-Şehrezûrî. Ma’rifet-ü envâ’i ’ulûmi’l-Hadîs. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1986.
• Kahveci, Nuri. İslam Borçlar Hukukunda Tazminat. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997.
• Karaman, Hayreddin. Mukayeseli İslam Hukuku. 3 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 9. Basım, 2014.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâiu’s-sanâiʿ fî tertîbi’ş-şerâi. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1986.
• Kaya, Eyyüp Said. “Nâdirü’r-Rivâye”. TDV İslam Ansiklopedisi. 32/ 278-280. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Kaya, Eyyüp Said. “Zâhirü’r-Rivâye”. TDV İslam Ansiklopedisi. 44/ 101-102. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed. et-Tecrîd. Thk. Muhammed Ahmed Sirâc vd. 12 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2. Basım, 2006.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed. Muhtasarü’l-Kudûrî fi’l-fıkhi’l-Hanefî. Thk. Kâmil Muhammed Uveyza. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1997.
• Merginânî, Burhâneddin. el-Hidâye şerhu bidâyeti’l-mübtedi. Thk. Tâmir Muhammed Muhammed. 4 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 3. Basım, 2012.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmûd. el-İhtiyâr li-talîli’l-muhtâr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Erkam, ts.
• Molla Hüsrev, Mehmed b. Ferâmuz. Dürerü’l-hükkâm şerh-u gureri’l-ahkâm. 2 Cilt. Dâr-u İhyai’l-Kütübi’l-Arabî, ts.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. es-Sünen. Thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. 9 Cilt. Haleb: Mektebü’l-Matbûâtü’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1986.
• Özel, Ahmet. “Hanefî Mezhebi”. TDV İslam Ansiklopedisi. 16/ 21-27. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Saymerî, Ebû Abdillâh el-Hüseyn b. Alî b. Muhammed. Ahbâru Ebî Hanîfe. Beyrut: Âlem-i Kütüb, 2. Basım 1985.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys. Uyûnu’l-Mesâil. Thk. Seyyid Muhammed Mühennâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1993.
• Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, ts.
• Siğnâkî, Hüsâmüddîn Hüseyn b. Alî b. Haccâc el-Buhârî. el-Kâfî şerhu’l-Pezdevî. thk. Fahreddin Seyyid Muhammed Kânit. 5 Cilt. Medine: Mektebetü’r-Rüşd, 1. Basım, 2001.
• Sirâc, Muhammed Ahmed. Damânu’l-Udvân fi’l-Fıkhi’l-İslâmî. Beyrut: el-Müessesetü'l-Camiiyye li'd-Dirâsât ve'n-Neşr, 1. Basım, 1993.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasan. el-Asl. Thk. Mehmet Boynukalın. 12 Cilt. Beyrut: Dâr-u İbn Hazm, 1. Basım, 2012.
• Ünal, Halit. “Bedâiu’s-sanâi'”. TDV İslam Ansiklopedisi. 5/ 294. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Yazıcı, İshak. “Ebü’l-Leys Semerkandî”. TDV İslam Ansiklopedisi. 36/ 473-475. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Yelek, Kamil. “Fudayl Çelebi’nin ed-Damânât fi’l-furûi‘l-Hanefîyye Adlı Eserinin Tazminat Literatürü İçerisindeki Yeri”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 24/1 (2020), 297-320.
• Yelek, Kamil. “Hanefî Mezhebinde Teaddî ve Taammüd Kavramının Kullanımı ve Bunun Çağdaş İslam Hukuku Çalışmalarına Yansıması”. Eskiyeni 42 (2020), 1051-1075.
• Yerlikaya, Ünal. “Hanefî Borçlar Hukuku Literatüründe Teaddî Kavramının Anlam Çerçevesi: Teaddî-Hukuka Aykırılık-Kusur İlișkisi Bağlamında Bir İnceleme”. Diyanet İlmi Dergi 53/3 (2017), 25-51.
• Yıldız, Kemal. “Hukuka Aykırılık Kavramının Fıkıh İlmi Açısından Değerlendirilmesi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 13 (2009), 305-312.
• Yıldız, Kemal. İslam Sorumluluk Hukuku Akit Dışı Sorumluluk. İstanbul: M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2013.
• Yıldız, Kemal. “Mübâşeret”. TDV İslam Ansiklopedisi. 31/ 429-430. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Yıldız, Kemal. “Sorumluluk”. TDV İslam Ansiklopedisi. 37/ 380-382. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Zeylaî, Osman b. Ali. Tebyînü’l-Hakaik Şerhu Kenzi’d-Dekaik (Şelebî’nin Hâşiyesiyle Birlikte). 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1896.
• Zuhaylî, Vehbe. Nazariyyetü’d-Damân. 10. Bs. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2018.