Hacc-ı Ekber Günü Hakkında Şârihlerin Yaklaşımları

Yıl 2022, Cilt: 8 Sayı: 2, 567 - 601, 14.07.2022

İbrahim Saylan

Öz

Tevbe sûresinin hicretin dokuzuncu yılında Medine’de en son nâzil olan sûrelerden olduğu ifade edilmiştir. Sûrenin üçüncü ayetinde geçen “yevme’l-hacci’l-ekber” (büyük hac günü) ibaresinin delâlet ettiği anlam ihtilaf konusu olmuş, buradaki “ekber” nitelemesinin bir güne mi, haccın tümüne mi veya haccın herhangi bir nüsüküne mi işaret ettiğine dair kaynaklarda farklı bilgiler aktarılmıştır. Bu çerçevede haccın en büyük gününden neyin kastedildiği hakkında; arefe günü, nahr (Kurban Bayramı’nın ilk) günü, Hz. Ebû Bekir’in hac emirliği yaptığı hac, Hz. Peygamber’in Vedâ haccı, hacc-ı kırân, mutlak hac ve bütün hac günleri şeklinde görüşler ileri sürülmüştür. Çalışmamız “hacc-ı ekber” ile ilgili rivayetleri “hacc-ı ekber”i doğrudan ele alan rivayetler ve hacc-ı ekber günü ile aralarındaki irtibatı tespit edebilmek için en faziletli günle alakalı rivayetleri bunlara şârih ve müfessirlerin yaklaşımları olmak üzere üç başlık altında ele alınmıştır. Yaptığımız incelemede şârihlerin çoğunda Buhârî ve Müslim’in Sahîh’lerinde yer alan hadislere binaen “hacc-ı ekber”in nahr günü olduğu kanaati hâkimdir. Sübûtu Kur’an ve Sünnet ile sabit olan “hacc-ı ekber günü” terkibi, delâleti yönüyle zan ifade etmektedir. Çalışmamızda bu delâletin farklılığının nedenleri ve şerhlerde aktarılan rivayetlerin şârihlerce nasıl anlaşıldığını tespit etmeyi amaçladık. Konu rivayet temelli olduğu için öncelikle şârihlerin görüşlerini ele aldık. Konunun tefsirle alakalı yönleri olduğu için müfessirlerin görüşlerini de aktarmayı ihmal etmedik.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Hacc-ı Ekber, Şârih, Tevbe Sûresi, Nahr Günü

The Approaches of Commentators on The Day of Hajj-i Akbar

Öz

It is stated that the Surah At-Tawbah was one of the last descended surah in Medina in the 9th year of Hijra. The phrase "yevma'l-hacci'l-ekbar" (the day of the great hajj) in the third verse of the surah has been the subject of controversy, and different information has been given about whether the term "akbar" in the phrase is a day or a hajj or any repetition of the hajj. In this context, many views have been put forward about what is meant by the biggest day of Hajj, such as the day of Arafa, the day of Nahr (the first of the Sacrifice Feast), the Hajj that Abu Bakr was the ameer of Hajj, the Prophet's farewell hajj, Hajj-i-kiran, all hajj days and absolute hajj. In our study, the narrations about "hajj-i akbar" are discussed under three headings: the narrations that directly deal with "hajj-i akbar" and the narrations about the most virtuous day in order to determine the connection between them and the day of hajj-i akbar, and the approaches of commentators and glossators to these narrations. In the research conducted, according to most of the commentators, based on the hadiths in Bukhārī and Muslim, it is concluded that "hajj-i akbar" is the day of nahr. The combination of "hajj-i akbar day", the evidence of which is fixed by the Qur'an and Sunnah, expresses suspicion in terms of its indication. In our study, we aim to determine the reasons for the difference of this indication and how the narrations quoted in the annotations are understood by the commentators. Since the subject is based on narration, we first discussed the opinions of the commentators. We didn’t neglect to convey the views of the commentators, as the subject has aspects that concern the interpretation.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Hajj-i akbar, Surah At-Tawbah, Commentator, The day of Nahr(the first day of ‘Eid al-Adha)

Kaynakça

• Abdürrezzâk, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi‘ es-San‘ânî. et-Tefsîr. thk. Mahmûd Muhammed. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed. Müsned. thk. Şu‘ayb Arnaût vd.. 47 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1421/2001.
• Alî el-Kârî, Alî b. Muhammed Ebü’l-Hasen Nureddin. Mirʾâtü’l-mefâtîḥ şerḥi Mişkâti’l-Meṣâbîḥ. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1422/2002.
• Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şehâbeddîn Mahmûd b. Abdillâh b. Mahmûd el-Hüseynî. Rûḥu’l-meʿânî fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm ve’s-sebʿi’l-mes̱ânî. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İhyaʾi’t-Turâs̠i’lʿArabî, ts.
• Apaydın, Mehmet. Siyer Kronolojisi. İstanbul: Kuramer, 1. Basım, 2018.
• Ataş, Haci. Hac Emirliği. Kayseri: Kimlik Yayınları, 1. Basım, 2021.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedruddîn Mahmûd b. Ahmed. ‘Umdetü’l-ḳārî fî şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, ts.
• Azîmâbâdî, Ebü’t-Tayyib Muhammed Şemsü’l-Hak b. Emîr Alî ed-Diyânüvî el-Azîmâbâdî. ʿAvnü’l-maʿbûd ve hâşiyetu ibn Kayyım. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubil-‘İlmiyye, 1415/1994.
• Begavî, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ’. Meʿâlimü’t-tenzîl. thk. Muhammed Abdullâh en-Nemr vd. Riyad: Dâru Taybe, 1409/1999.
• Beydâvî, Nâsırüddîn Ebü’l-Hayr Abdullah b. Ömer b. Muḥammed. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-teʾvîl. thk. Muḥammed Abdurrahman el-Mer‘âşlî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1418/1998.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyin b. Alî. es-Sünenü’l-kebîr. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ, 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. ‘Amr b. Abdilhâlık. Müsned. thk. Mahfûzu’r-Rahmân Zeynullâh vd. 18 Cilt. Medine-i Münevvere: Mektebetü’l-‘Ulûm ve’l-Hikem, 1. Basım, 1424/2003.
• Boks, Abdullah. “Arafat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/261. İstanbul: TDV Yayınları, 1991. Bolay, M. Naci. “Delâlet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/119. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2002.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Rûḥu’l-beyân. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, ts.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed. Sünen. thk. Şu‘ayb Arnaût vd.. 5 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle 1424/2004.
• Ebû Yûsuf, Ya‘kûb b. İbrâhîm b. Habîb b. Sa‘d el-Kûfî. Âsâr. thk. Ebü’l-Vefâ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as es-Sicistânî. Sünen. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-‘Asriyye, ts.
• Ebû Ya‘lâ, Ahmed b. Ali el-Mevsılî. Müsned. thk. Huseyn Selîm Esed. 13 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Me‘mûn li Turâs, 1404/1984.
• Elbânî, Muhammed Nâsrüddîn. Da‘îfü’t-terğîb ve’t-terhîb. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Me‘ârif, 1421/2000.
• Emîr es-San‘ânî, Ebû İbrâhîm İzzüddîn Muhammed b. el-İmâm. et-Tenvîr şerhu’l-câmiʿi’ṣ-ṣaġīr. thk. Muhammed İshâk Muhammed İbrahim. 11 Cilt. Riyad: Mektebetü Dâri’l-İslâm, 1432/2011.
• Esed, Muhammed. Kur’an Mesajı Meâl-Tefsir. çev. Ahmet Ertürk - Cahit Koytak. 3 Cilt. İstanbul: İşaret Yayınları, 1420/1999.
• Hâkim, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah el-Hâkim en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek ʿale’ṣ-Ṣaḥîḥayn. thk. Mustafa Abdulkadir Atâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1411/1990.
• Harman, Ömer Faruk. “Hac”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/382. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Hattâbî, Ebû Süleyman Hamd b. Muhammed el-Hattâbî. Meʿâlimü’s-Sünen. 4 Cilt. Halep: Matbaatu’l-İlmiyye, 1352/1933. Heysemî, Ebü’l-Hasen Nûruddîn Alî b. Ebî Bekr. Mecma‘u’z-zevâ’id ve menbe‘u’l-fevâid. thk. Husâmuddîn Kudsî. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kudsî, 1414/ 1994.
• İbn Battâl, Ebü’l-Hasen Alî b. Halef b. Abdilmelik b. Battâl el-Bekrî el-Kurtubî. Şerhu sahîhi’l-Buhârî. thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrahim. 10 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1423/2003.
• İbn Ca‘d, Ali b. Ca‘d b. Ubeyd el-Cevherî el-Bağdadî. el-Müsned. thk. Amir Ahmed Haydar. Beyrut: Muessesetu Nâdir, 1410/1990.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. Tefsîru’l-Ḳurʾâni’l-‘Aẓîm. thk. Es‘ad Muhammed et-Tîb. 9 Cilt. Suudi Arabistan: Mektebetu Nezzâr Mustafa el-Bâz, 1419/1999.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullâh b. Muhammed. el-Muṣannef fi’l-eḥâdîs̱ ve’l-âs̱âr. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409/1989.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî el-Askalânî. Tehzîbü’t-tehzîb. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1404/1983.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî el-Askalânî. Fetḥu’l-bârî bi-şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1379/1959.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî el-Askalânî. el-İṣâbe fî temyîzi’ṣ-ṣaḥâbe. thk. Adil Ahmed. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Sa‘îd b. Hazm ez-Zâhirî. Haccetü’l-Vedâ‘. thk. Ebû Süheyb. Riyad: Beytü’l-Efkâr, 1418/1998.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Bustî. Sahîhu ibn Hibbân bi tertîbi ibn Balabân. thk. Şu‘ayb Arnaût. 18 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle 1414/1993.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Bustî. el-Mecrûḥîn mine’l-muhaddisîn ve’d-duafâî ve’l-mekrûkîn. thk. Mahmûd İbrahim Zâyid. 3 Cilt. Haleb: Dâru’l-Va‘î, 1396/1976.
• İbn Huzeyme, Ebû Bekr Muhammed b. İshâk. Sahîh. thk. Muhammed Mustafa el-A‘zamî. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebu’l-İslâmî, 1424/2003.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İsmâîl b. Ömer b. Kesîr ed-Dımeşkî. Tefsîru’l-Ḳurʾâni'l-‘Aẓîm. thk. Muhammed Huseyn Şemsuddîn. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvinî. Sünen. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 2 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabiyye, 1336/1918.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemâlüddîn b. Mukerrem. Lisânu’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414/1993.
• İbn Reslân, Şihâbuddîn Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Husayn b. Ali. Şerhu Süneni Ebî Dâvûd. 20 Cilt. Mısır: Dâru’l-Felâh, 1437/2016.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâluddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed. Keşfu’l-Muşkili min Hadisi’s-Sahîhayn. thk. Ali Huseyn el-Bevâb. 4 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan, ts.
• İbnü’l-Mülakkın, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. Alî b. Ahmed el-Ensârî el-Mısrî. et-Tavdîh li şerhi’l-câmii’s-sahîh. 36 Cilt. Suriye: Dâru’n-Nevâdir, 1429/2008.
• İbn Vaddâh, Ebû Abdillâh Muhammed b. Vaddâh b. Bezî‘ el-Kurtubî. el-Bidaʿ ve’n-nehyü ʿanhâ. thk. Amr Abdulmun‘im. 2 Cilt. Kahire: Mektebetu İbn Teymiyye, 1416/1995.
• Kâdî Iyâd, Ebü’l-Fadl el-Yahsubî. İkmâlu’l-Mu‘lim bi Fevâidi Muslim. thk. Yahya İsmail. 8 Cilt. Mısır: Dâru’l-Vefâ, 1419/1998.
• Karaman, H. vd.. Kur’ân Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2008.
• Kâsımî, Muhammed Cemâlüddîn b. Muhammed Saîd b. Kâsım ed-Dımaşkî. Mehâsinü’t-teʾvîl. thk. Muhammed Bâsil. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Kastallânî, Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilmelik. İrşâdü’s-sârî li-şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. 10 Cilt. Mısır: Matbaatu’l-Kubrâ el-Emîriyye, 1323/1905.
• Kirmânî, Ebû Abdillah Şemseddîn Muhammed b. Yûsuf. el-Kevâkibü’d-derârî fî şerhi sahîhi’l-Buhârî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâü’t-türâsi’l-Arabî, 2. Basım, 1401/1981.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed el-Berdûnî - İbrâhim Ettafeyyiş. 20 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1384/1964.
• Kurtubî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ömer b. İbrahim. Müfhim limâ eşkele min Telḫîṣi kitâbi Müslim, thk. Muhyiddin Dîb Müstü vd.. 7 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1417/1996.
• Kutluay, İbrahim. Sünnete Göre Takdis ve Tafdil Meseleleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2003.
• Kültür Tarihimizde Sivaslı Bir Aile SARIHATİPZADELER. ed. Alim Yıldız. Sivas: Buruciye Yayınları, 2011.
• Mahallî, Celâleddîn-Süyûtî, Celâleddîn. Tefsîrü’l-Celâleyn. Kahire: Dâru’l-Hadîs, ts.
• Mâzerî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Ömer et-Temîmî es-Sıkıllî. el-Mu‘lim bi fevâʾidi Müslim. thk. Muhammed eş-Şâzelî. 3 Cilt. Cezair: el-Müessesetü’l-Vataniyye, 1408/1988.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâluddîn Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yûsuf el-Mizzî. Tehẕîbü’l-Kemâl fî esmâʾi’r-ricâl. thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1400/1980.
• Mukâtil, Ebü’l-Hasen Mukâtil b. Süleymân b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî. et-Tefsîrü’l-kebîr/Tefsîru Muḳâtil b. Süleymân. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. 4 Cilt. Beyrut: Dar’u İhyai’t-Turâs, 1423/2002.
• Müzhirî, Muzhirüddîn el-Hüseyin b. Mahmud. el-Mefâtîḥ fî şerḥi’l-Meṣâbîḥ. thk. Nureddin Talib. 6 Cilt. Beyrut: Darü’n-Nevâdir, 1433/2012.
• Mübârekpûrî, Ebü’l-Ulâ Muhammed Abdurrahmân b. Abdirrahîm. Tuḥfetü’l-aḥveẕî bi-şerḥi Câmiʿi’t-Tirmiẕî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• Münâvî, Zeynuddin Muhammed Abdürraûf. Feyzü’l-kadîr şerhu’l-cami‘i’s-sağîr. 6 Cilt. Mısır: Mektebetu’t-Ticariyyetu’l-Kubrâ, 1356/1937.
• Müslim, Ebü’l-Huseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Neysâbûrî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, ts.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şu‘ayb. es-Sünenü’l-kebîr. thk. Abdulmun‘im Şelebî. 10 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risale 1421/2001.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Abdullah b. Ahmed. Medârikü’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl, thk. Yusuf Ali. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1419/1998.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. el-Minhâc fî şerḥi Ṣaḥîḥi Müslim b. Ḥaccâc. 18 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1392/1972.
• Öğüt, Salim. “Hac”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/393. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Özaydın, Abdülkerim. “Hac”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/388. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Polatoğlu, Enver. Kur’an’da Hac. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Râzî, Ebû Abdillah Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Tâberistânî. Mefâtîḥu’l-ġayb/et-Tefsîrü’l-kebîr. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1420/1999.
• Sa’lebî, Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm en-Nîsâbûrî. el-Keşf ve’l-beyân ʿan tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Ebû Muhammed b. ‘Aşûr. 10. Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1422/2002.
• Sehârenpûrî, Halil Ahmed. Beẕlü’l-mechûd fî ḥalli Ebî Dâvûd. 14 Cilt. Hindistan: Dirâsâtü’l-İslamiyye 1427/2006.
• Suyûtî, Abdurrahmân Celalüddîn. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1391/1971.
• Suyûtî, Abdurrahmân Celalüddîn, ed-Dürrü’l-mens̱ûr fi’t-tefsîr bi’l-meʾs̱ûr. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Şevkânî, Ebû Abdillah Muhammed b. Alî. Neylü’l-evṭâr şerḥu Münteḳa’l-aḫbâr. thk. ‘Usâmuddîn Sabâbetî. 8 Cilt. Mısır: Dâru’l-Hadîs, 1413/1993.
• Şevkânî, Ebû Abdillah Muhammed b. Alî. Fetḥu’l-ḳadîr el-câmiʿ beyne fenneyi’r-rivâye ve’d-dirâye min ʿilmi’t-tefsîr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1414/1994.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Suleymân b. Ahmed. el-Mu‘cemü’l-kebîr. thk. Hamdî b. Abdilmecîd es-Selefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebetu İbn Teymiyye, ts.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleymân b. Ahmed. Müsnedü’ş-Şâmiyyîn. thk. Hamdî b. Abdilmecîd es-Selefî. 4 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1405/1984.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Ḳurʾân. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Mısır: Dâru Hicre, 1422/2001.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme. Şerḥu müşkili’l-âs̱âr. thk. Şu‘ayb Arnaût. 16 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1415/1994.
• Tîbî, Ebû Muhammed Şerefüddîn Hüseyn b. Abdillâh b. Muhammed. Şerḥu mişkâti’l-meṣâbîḥ. thk. Abdulhamid. 13 Cilt. Riyad: Mektebetu Nazar Mustafa, 1417/1997.
• Tirmizî, Ebû ‘Îsâ Muhammed b. ‘Îsâ. Sünen. thk. Ahmed Muhammed Şâkir vd.. 5 Cilt. Mısır: Mektebetu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1395/1975.
• Tûribiştî, Fazlullâh b. Hasan b. Hüseyin b. Yusuf el-Hanefî. el-Müyesser fi şerhi mesabihi's-sünne. thk. Abdulhamid Hindevi. 4 Cilt. Mekke: Mektebetu Nizâr Mustafa el-Bâz, 1429/2008.
• Ukaylî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Mûsâ. ed-Du‘afâu’l-kebîr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1404/1984.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî. el-Vasîṭ fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-mecîd. thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd vd.. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• Yazır, Elmalılı Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. sad. İsmail Karaçam vd.. 10 Cilt. İstanbul: Azim Yayınları, ts.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmud b. Amr b. Ahmed. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1407/1987.