Hicrî İkinci Yüzyıl Hanefî Fıkıh Düşüncesinde Kâr Teorisi

Yıl 2022, Cilt: 8 Sayı: 2, 531 - 566, 14.07.2022

Adem Yıgın

Öz

Kâr, önemine binaen gerek bireysel gerekse sosyal hayatta varlığını ve etkisini sürekli korumuş, farklı şekillerde hukûkî düzenleme ve uygulamalara konu olmuştur. Buna bağlı olarak tarih boyunca kâr teorisini ilgilendiren birçok mesele ortaya çıkmış, ilgili hukuk ve iktisâdî düzen içerisinde çözülmeye çalışılmıştır. İslâm hukukçuları da bu meseleleri çözmek üzere fıkıh kitaplarında kâr ile ilgili müstakil bir başlık açmak yerine ilgili olduğu her başlık ve mesele altında farklı veçheleriyle kâra yer vermişlerdir. Aynı şekilde onlar, teorik bazı açıklamalara yer verseler de kâr anlayışlarını daha çok meseleci bir yöntemle ve uygulanabilir örnekler üzerinden ortaya koymaya çalışmışlardır. Bu çalışmada hicrî 2. yüzyılda yaşamış ve fıkhî mesaisini bu çağda gerçekleştirmiş Hanefî imamlar olarak Ebû Ḥanîfe (öl. 150/767), Ebû Yûsuf (öl. 182/798) ve Muhammed eş-Şeybânî’ye (öl. 189/805) ait kâr teorisi, “kârın mahiyeti” ve “kârın kaynağı” şeklindeki iki temel mesele üzerinden ortaya konulmaya çalışılmıştır. Dolayısıyla araştırma, biri “Hanefî imamlara göre kâr nedir?”, diğeri “Hanefî imamlara göre kârın kaynağı nedir?” şeklinde iki temel soruyu esas almış, bunları cevaplayarak Hanefî imamların kâr teorilerini ortaya koymayı hedeflemiştir. Birinci soruya bağlı olarak Hanefî imamların kâra yükledikleri anlamlar üzerinde durulmuş, bu anlamlardan hareketle kâr anlayışlarına dair genel sonuçlar elde edilmeye çalışılmıştır. Ayrıca kârın kendisiyle karıştırılabilecek kavramlardan ayrıştırılarak mahiyetinin netleştirilmesi amacıyla Hanefî imamların kârdan farklı bir şekilde değerlendirdikleri ücret ve faiz kavramlarına yer verilmiştir. İkinci soru çerçevesinde ise, kârın kaynağı olup olmaması açısından daman, sermaye, emek, toprak, akit ve şart değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Her iki soru için de Hanefî imamların uygulamalarında görülen tikel örnekler esas alınmış, bu tikel örneklerden hareketle teorik sonuçlar elde edilmeye çalışılmıştır. Araştırma, Hanefî imamların kâr anlayışlarını, her üç imamın görüşlerine yer veren İmam Muhammed’in ilk ve en kapsamlı eseri olan el-Asl’ı (diğer ismiyle el-Mebsût) merkeze alarak incelemektedir.

Anahtar Kelimeler

Hanefî fıkıh düşüncesi, kâr teorisi, kâr, ücret, faiz, kârın kaynağı/sebebi, daman, sermaye, emek, toprak, akit, şart

Profit Theory in Ḥanafı̄ Fiqh Thought in The Second Hijrı̄ Century

Öz

AProfit has constantly maintained its existence and influence in both individual and social life, building on its importance, and has somehow been the subject of legal regulations and practices about itself. Accordingly, throughout history, many issues related to the theory of profit have emerged, and they have been tried to be resolved within the relevant law and economic order. In order to solve these issues, Islamic jurists have included their understanding of profit with its different aspects under every title and issue it is related to, instead of opening a separate title about profit in fiqh books. Likewise, although they included some theoretical explanations, they tried to reveal their understanding of profit in a more matter-of-fact method and through applicable examples. In this study, profit theory of Abū Ḥanīfe (d. 150/767), Abū Yūsuf (d. 182/798) and Muḥammad al-Shaybānī (d. 189/805), as the Hanefī imāms who lived in the hijrī 2nd century and carried out their fiqh works in this era, has been tried to be put forward through two main issues: "the nature of profit" and "source/cause of profit". Therefore, the research is based on two basic questions that one of them is “What is profit according to the Hanefī imāms?”, the other is “What is the source/cause of profit according to Hanefī imāms?", and aims to reveal the profit theory of Hanefī imāms by answering them. Depending on the first question, the meanings attributed to profit by Hanefī imāms were emphasized, and general conclusions about their understanding of profit were tried to be obtained from these meanings. In addition, in order to clarify the nature of profit by separating it from concepts that can be confused with it, the concepts of remuneration and usury, which Hanefī imāms evaluate differently from profit, are included. In the framework of the second question, in terms of whether it is the source/cause of the profit “guarantee”, “capital”, “labor”, “land”, “contract”, “condition” are evaluated. For both questions, particular examples seen in the practices of Hanefī imāms were taken as basis, and theoretical results were tried to be obtained from these particular examples. The research examines the Hanefī imāms' understandings of profit by centered on Muḥammad al-Shaybānī 's first and most comprehensive work, al-Aṣl (its other name is al-Mabsūt), which includes the views of all three imams.
Keywords: Ḥanafı̄ fiqh thought, profit theory, profit, remuneration, usury, source/cause of profit, guarantee, capital, labor, land, contract, condition.

Anahtar Kelimeler

Ḥanafı̄ fiqh thought, profit theory, profit, remuneration, usury, source/cause of profit, guarantee, capital, labor, land, contract, condition

Kaynakça

• ‘Abdurraḥmân Şeyḫîzâde, ʿAbdurraḥmân b. Muḥammed b. Suleymân Dâmâd Efendî. Mecmaʿu'l-ʾEnhur fî Şerḥi Multeḳa'l-ʾEbḥur . 2 cilt. y.y.: Dâru ʾİḥyâi't-Turâŝi'l-ʿArabî, ts.
• Ahmed Âmir, Muhammed Seyyid. Esbâbu istiḥḳâḳi’r-riḥh fi’l-fıḳhi’l-İslâmî. İskenderiye: Mektebetü’l-Vefai’l-Ḳanuniyye, 2012.
• ʿAlâʾuddîn es-Semerḳandî, Ebûbekir Muḥammed b. Aḥmed b. Ebî Aḥmed. Tuḥfetu'l-Fuḳahâʾ. 1 cilt. Beyrût: Dâru'l-Kutubi'l-ʿİlmiyye, II. Basım, 1414/1994.
• Ali Hasan, Ali Abdüssettar. el-Erbâhü’t-ticâriyye min manzûri’l-fıkhi’l-İslâmî. Amman: Dârü’n-Nefâis, I. Basım, 2011/1432.
• Bâbertî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Muḥammed b. Maḥmûd el-. el-ʿİnâye fî Şerḥi'l-Hidâye. 10 cilt. y.y.: Dâru'l-Fikr, ts.
• Bakkal, Ali. “Ücretli Kefalet Sözleşmesi”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (1999), 3-42.
• Bardakoğlu, Ali. "Hanefî Mezhebi". TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 9 Aralık 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/hanefi-mezhebi#1
• Bedruddîn el-ʿAynî, Ebû Muḥammed Maḥmûd b. Aḥmed. el-Binâye Şerḥu'l-Hidâye. 13 cilt. Beyrût: Dâru'l-Kutubi'l-ʿİlmiyye, I. Basım, 1420/2000.
• Boynukalın, Mehmet. İmam Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin Kitabü’l-Asl Adlı Eserinin Tanıtım ve Fıkıh Usûlü Açısından Tahlili. İstanbul: Ocak Yayıncılık, I. Basım, 2009.
• Ceṡṡâṡ, Ebû Bekir Aḥmed b. ʿAlî er-Râzî el-. Şerḥu Muḫtaṡari'ṭ-Ṭaḥâvî. thk. ʿİṡmetullâh ʿİnâyetullah Muḥammed vd.. 1 cilt. y.y.: Dâru'l-Beşâʾiri’l-İslâmiyye, I. Basım, 1431/2010.
• Döndüren, Hamdi. "Müsâkāt". TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 9 Aralık 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/musakat
• Ġânim el-Baġdâdî, Ebû Muḥammed Ġânim b. Muḥammed el-Ḥanefî. Mecmaʿu'd-Ḍamânât. 1 cilt. y.y.: Dâru'l-Kitâbi'l-İslâmî, ts.
• İbn ʿÂbidîn, Muḥammed Emîn b. ʿOmer b. ʿAbdilʿazîz el-Ḥuseynî ed-Dımeşḳî. Reddu'l-Muḫtâr ʿalâ'd-Durri'l-Muḫtâr. 6 cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, II. Basım, 1412/1992.
• İbn Mâze, Ebu'l-Meʿâlî Maḥmûd b. Aḥmed b. Abdulaziz b. ʿOmar b. Mâze el-Ḥanefî. el-Muḥîṭu'l-Burhânî fi'l-Fıḳhi'n-Nuʿmânî. thk. ʿAbdulkerîm Sâmî el-Cundî. 9 cilt. Beyrût: Dâru'l-Kutubi'l-ʿİlmiyye, 1424/2004.
• İbn Nuceym, Zeynuddîn b. İbrahîm b. Muḥammed el-Mıṣrî. el-Baḥru'r-Râîḳ Şerḥu Kenzi'd-Daḳâiḳ ve Minḥatu'l-Ḫâliḳ ve Tekmiletu't-Ṭûrî. 8 cilt. y.y.: Dâru'l-Kitâbi'l-İslâmî, II. Basım, ts.
• Kalkan, Cemal. Mudarabe Ortaklığında Kâr Teorisi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Kâsânî, ʿAlâʾuddîn Ebûbekir b. Mesʿûd b. Aḥmed el-Ḥanefî el-. Bedâʾiʿu's-Ṡanâʾiʿ fî Tertîbi'ş-Şerâʾiʿ. 7 cilt. Dâru'l-Kutubi'l-ʿİlmiyye, II. Basım, 1406/1986.
• Kayapınar, Hüseyin. "Müzâraa", TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 9 Aralık 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/muzaraa
• Ḳudûrî, Ebû’l-Ḥuseyn Aḥmed b. Ebî Bekr Muḥammed b. Aḥmed el-. et-Tecrîd. thk. Muḥammed Aḥmed Serrâc ve ʿAlî Cumʿa Muḥammed. 12 cilt. Ḳâhire, 1427/2006.
• Ḳudûrî, Ebû’l-Ḥuseyn Aḥmed b. Ebî Bekr Muḥammed b. Aḥmed el-Ḳudûrî, Muḫtaṡaru'l-Ḳudûrî fî'l-Fıḳhi'l-Ḥanefî (nşr. Kâmil Muḥammed Muḥammed ʿUveyḍa), 1418/1997.
• Ahmed Cevdet Paşa. Açıklamalı Mecelle: Mecelle-i ahkam-ı adliye. yay. haz. Ali Himmet Berki. İstanbul: Hikmet Yayınları, 1982.
• Merğînânî, Ebu'l-Ḥasen ʿAlî b. Ebûbekr el-Ferğânî el-. el-Hidâye fî Şerḥi Bidâyeti'l-Mubtedî. thk. Ṭallâl Yûsuf. 4 cilt. Beyrut: Dâru İḥyâʾi't-Turâŝi'l-ʿArabî, ts.
• Mevṡılî, ʿAbdullâh b. Maḥmûd b. Mevdûd el-Ḥanefî el-. el-İḫtiyâr li Taʿlîli'l-Muḫtâr. thk. Muḥammed ʿAdnân Dervîş. 5 cilt (2 cilt içinde). Beyrut: Dâru'l-Erkâm b. Ebi’l-Erkâm, 1418/1997.
• Mollâ Ḫusrev, Muḥammed b. Ferâmerz b. ʿAlî. Dureru'l-Ḥukkâm Şerḥu Ğureri'l-ʾAḥkâm. 2 cilt. y.y.: Dâru ʾİḥyâi'l-Kutubi'l-ʿArabiyye, ts.
• Seraḫsî, Muḥammed b. Aḥmed b. Ebî Sehl Şemsü'l-ʾEimme es-. el-Mebsûṭ. thk. Ḫalîl Muḥyiddîn el-Meyyis. 30 cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 1414/1993.
• Suğdî, Ebu'l-Ḥasan ʿAlî b. el-Ḥuseyn b. Muḥammed el-Ḥanefî es-. en-Nutef fi'l-Fetvâ. thk. Ṡalâḥuddîn en-Nâhî. 1 cilt. ʿAmmân/Beyrût: Dâru'l-Furḳân/ Muessesetu'r-Risâle, 1404/1984.
• Şeybânî, Ebû Abdullâh Muḥammed b. el-Ḥasen el-. el-Aṡl. thk. Muḥammed Boynukalın. 12 cilt. Beyrut: Dâru İbn Ḥazm, I. Basım, 1433/2012.
• Yıldırım, Mustafa. İslam Borçlar Hukukunda Vedia. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1995.
• Zeylaʿî, ʿOŝmân b. ʿAlî b. Meḥcen el-Bâriʿî Faḫruddîn el-Ḥanefî ez-. Tebyînu'l-Ḥaḳâîḳ Şerḥu Kenzi'd-Daḳâiḳ ve Ḥâşiyeti'ş-Şelebî. Kahire: el-Maṭbaʿatu'l-Kubre'l-ʾEmîriyye, Bulâk, I. Basım, 1313.