Miftâhu’l-Ulûm’da İlmü’l-Edeb Kavrayışı

Yıl 2022, Cilt: 8 Sayı: 2, 870 - 892, 14.07.2022

Abdullah Yıldırım

Öz

İslâm geleneğinde daha çok meânî ve beyan gibi belâgat bilimlerinin tedvini konusundaki etkisi ile bilinen Miftâh esasen nahivden mantık ve şiire uzanan çok daha kapsamlı ve sistematik bir içeriğe sahiptir. Sekkâkî bu içeriği eserin mukaddimesinde ilmü’l-edeb üst başlığıyla ifade eder. Müellifin bu tutumu bir yönüyle, Arap dil ve edebiyat bilimlerinin tasnifi anlamına gelir. Ancak Miftâh’taki temel amaç bundan çok daha temelli olup düzenli dilsel ifadelerin manası ve edebi değerinin nasıl açıklanabileceği fikrine odaklanır. Öte yandan eserin mukaddime kısmında yapılan açıklamalar müellifin edeb kavramını nasıl tasavvur ettiğine ve bir bütün olarak dil ve edebiyat incelemelerine yönelik yaklaşım şeklinin ne olduğuna ilişkin ipuçları barındırır. Sekkâkî edeb derken, dilin en üst düzey ve kalitede kullanım becerisi anlamına gelen bir dil ve edebiyat melekesini kastetmez. Bunun tam aksine müellif, ilmü’l-edeb ile Arap dilinde oluşturulan herhangi bir sözü anlama/açıklama ya da yeni bir söz inşâ etme konusunda hatadan kaçınma, diğer bir deyişle doğru bilgiye dayalı yolu tutabilecek teorik yetkinliğe ermeyi anlar. Bu anlamda Miftâh’ın telifindeki temel kaygı ve yönelim, okurda pratik ve fiili bir yetkinlik oluşturmak olmayıp bütünüyle teoriktir. İlmü’l-edeb konusundaki bu nazarî tutumun tabiî bir neticesi olarak müellif, özellikle meânî, beyan, istidlâl, şiir gibi bazı edeb türlerinin yüksek bir fikrî çabayı gerektirdiğini düşünür. Tam da bu nedenle bu ilimle meşgul olan kimseler (sâhib-i edeb) ilgili bilim dallarının tümünde kalem oynatmamışlardır. Kuşkusuz bu durumun, söz konusu kişilerin genel ilmî birikimleriyle de ilişkisi vardır. Nitekim Sekkâkî’nin yaşadığı dönem itibariyle genel ilim kamuoyundaki ilmü’l-edeb algısı daha ziyade lügat ve nahiv ilimleriyle sınırlıdır. Halbuki Miftâh, ilmü’l-edebin usûl şeklinde adlandırılan tüm alt dallarında özellikle de belâgat bilimlerinin tedvini konusunda iddialı bir metindir. Öte yandan Miftâh’ın muhtevası ve sistematiği, Sekkâkî’nin temel amacının eksiksiz bir ilmü’l-edeb dökümü ve tasnifi yapmak olmadığını göstermektedir. Çünkü müellif, eserinde edebin tüm alt başlıklarına yer vermez. Kendi ifadesiyle, yalnızca zorunlu gördüğü edeb türlerini almıştır. Bununla kastedilen; nahiv, meânî, beyan ve istidlâl gibi edebin teorik incelemeye konu olan ve bir bilim olarak tedvin edilen alanlarıdır. Bu durum Miftâh’ın, eserin mukaddimesinde ortaya konan nazarî edeb kavrayışıyla tamamen mutabık şekilde telif edildiğini gösterir.

Anahtar Kelimeler

Sekkâkî, Miftâhu’l-ulûm, İlmü’l-edeb, Arap Dili,

The Ilm al-Adab Understandung in Miftâh al-Ulûm

Öz

al-Miftâh, which is known for its influence on the compilation of balaghah sciences such as al-maani and al-bayan in the Islamic tradition, actually has a much more comprehensive and systematic content ranging from al-nahw to logic and poetry. al-Sakkâkî expresses this content in the introduction of the work as ilm al-adab. This attitude of the author, in a way, means the classification of Arabic language and literature sciences. However, the main purpose of al-Miftâh is much more fundamental than that and focuses on the idea of how to explain the meaning and literary value of regular linguistic expressions. On the other hand, the explanations made in the introduction part of the work contain clues about how the author conceives the concept of al-adab and what his approach is towards language and literature studies as a whole. By al-adab, al-Sakkâkî does not mean a language/literary faculty, which means the ability to use the language at the highest level and quality. On the contrary, the author understands ilm al-adab to understand/explain any statement formed in the Arabic language or to avoid mistakes in constructing a new statement, in other words, to reach the theoretical competence that can take the path based on correct knowledge. In this sense, the main concern and orientation in the work of al-Miftâh is not to create a practical and actual competence in the reader, but purely theoretical. As a natural consequence of this theoretical attitude on the subject of ilm al-adab, some types of al-adab such as al-maani, al-bayan, al-istidlâl, poetry require a high intellectual effort. For this very reason, people who are engaged in this science (sâhib al-adab) have not written a pen in all related branches of science. Undoubtedly, this situation has a relation with the general scientific knowledge of the people in question. As a matter of fact, the perception of ilm al-adab in the general science public, as of the period in which al-Sakkâkî lived, is rather limited to al-luga and al-nahw sciences. However, al-Miftâh is an assertive and effective text in all sub-branches of ilm al-adab called al-usûl, especially in the compilation of balaghah sciences. On the other hand, the content and systematics of al-Miftâh show that al-Sakkâkî’s main purpose is not to make a complete list and classification of ilm al-adab. Because the author does not include all sub-titles of literature in his work. In his own words, the author included the literary genres he deems necessary for his work. What is meant by this; these are the fields of al-adab such as al-nahw, al-maani, al-bayan and al-istidlâl, which are the subject of theoretical analysis and are organized as a science. This shows that al-Miftâh was written in complete agreement with the theoretical understanding of al-adab set forth in the introduction of the work.

Anahtar Kelimeler

al-Sakkâkî, Miftah al-ulûm, Ilm al-adab, Arabic Language

Kaynakça

• Alak, Musa. Sekkâkî ve Miftâhu’l-ulûm Adlı Eseri. 1 Cilt. İstanbul: Sayfa Fotokopi & Dijital Baskı, 1. Basım, 2011.
• Ali Benli. Sibeveyhi’nin el-Kitab’ı Çerçevesinde Dil Çalışmalarının Doğuşu. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Câbirî, Muhammed Âbid el-. Arap Ahlaki Aklı: Arap Kültüründeki Değer Düzenlerine Yönelik Çözümleyici Eleştirel Bir Araştırma. çev. Muhammet Çelik. İstanbul: Mana Yayınları, 1. Basım, 2015.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. el-Misbâh fî Şerhi’l-Miftâh. ed. Yüksel Çelik. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Kitâbü’t-tarîfât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1983.
• Çaldak, Süleyman. “Klasik İlim Tasniflerinde Edebî İlimlerin Yeri”. Ekev Akademi Dergisi 8/19 (2004), 245-264.
• Çınar, Selime. Fârâbî’den Taşköprîzâde’ye: İslam Medeniyetinde İlimler Tasnifinin Gelişimi. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Medeniyetler İttifakı Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Dayf, Şevki. Tarihü’l-Edebi’l-Arabi: el-Asrü’l-Cahili. Kahire: Dârü’l-Maârif, 7. Basım, ts.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn. Nüzhetü’l-elibbâ fî tabakâti’l-üdebâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2014.
• İbn Malik, Bedreddin. el-Misbâh fi’l-meânî ve’l-beyan ve’l-bedî‘. ed. Abdülhamid Hindâvî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2001.
• Îcî, Adudüddin el-. el-Fevâidu’l-gıyâsiyye fî ulûmi’l-belâga. ed. Âşık Hüseyin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Lübnânî, 1991.
• İnce, Nazife Nihal. “Miftâhu’l-ʿulûm’un Dil İlimleri Tasnifine Etkisi”. The Journal of Social Science 2/4 (15 Ekim 2018), 207-221. https://doi.org/10.30520/tjsosci.465856
• Kazvînî, Hatîbü Dımaşk el-. et-Telhîs fî ulûmi’l-belâga. ed. Abdurrahman el-Berkûkî. Dârü’l-Fikri’l-Arabî, 1904.
• Keskin, Mustafa. “Kur’ân’ın İ‘câzına Dair İlimler ve Sekkâkî’nin ‘Miftâhu’l-Ulûm’ Adlı Eserinin Tahlili”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/4 (2016), 99-122.
• Kuşçu, Ali. Unkûdü’z-zevâhir fi’s-sarf. ed. Ahmed Afîfî. Kahire: Matbaatü Dâri’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2001.
• Mahmûd Fehmî Hicâzî. “Arap Dil İlimlerinin Sınıflandırılması”. çev. Zübeyt Nalçakan. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/33 (Haziran 2018), 283-296. https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.443265
• Sekkâkî, Ebû Yakub Yusuf b. Muhammed. Miftâhu’l-ulûm. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Smyth, William. “Belâgat İlminin Standart Hale Gelen Düzenlenişi ve es-Sekkâkî’nin Miftâhu’l-ulûm’u”. çev. Abdullah Yıldırım. İstanbul Üniversitesi Şarkiyat Mecmuası 1/22 (2013), 213-232.
• Şîrâzî, Kutbüddîn Mahmûd b. Mes‘ûd eş-. Miftahu’l-Miftah. ed. Ahmet Meydan. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• William, Smyth. “The Canonical Formulation of ‘Ilm al-Balaghah and al-Sakkaki’s Miftâh al-‘Ulûm”. Der Islam 72/1 (1995), 7-24. https://doi.org/10.1515/islm.1995.72.1.7
• Yıldırım, Abdullah. Sekkâkî’de Belâgat Tasavvuru. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Kustâs fî ilmi’l-‘arûz. ed. Fahreddin Kabâve. Beyrut: Mektebetü’l-Meârif, 1989.