تحقيق "رسالة في شرح سبحانك ما عرفناك حق معرفتك" لقطب الدين زاده محمد الإزنيقي

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 2, 814 - 856, 20.07.2023

Muhammet Seyyit Balaban Abdulhamid Çalışkan

https://doi.org/10.5281/zenodo.8126869

Öz

يعد قطب الدين زاده من أشهر علماء العصر التاسع الهجري في الدولة العثمانية وقد تتلمذ على يد العالم المشهور الملا الفناري (ت: 834ه) وأخذ عنه العلوم الشرعية والعقلية، ثم تميز بعلم التصوف فترك فيه مصنفات كثيرة. واشتهر قطب الدين زاده بهذا الاسم نسبة لأبيه، ولكن اسمه في المصادر هو محمد بن محمد الإزنيقي. هذه الدراسة عبارة عن تحقيق "الرسالة شرح سبحانك ما عرفناك حق معرفتك" التي ألفها قطب الدين زاده باللغة العربية مع دراسة مؤلفها ومضمونها. وقد احتدم النقاش حول هذه المقولة بين الفرق الإسلامية بسبب الاختلاف في فهمها لدرجة تكفير بعضهم البعض، لذلك سعى المؤلف من خلال هذه الرسالة أن يزيل سوء الفهم الحاصل بين المسلمين في خصوص هذه المقولة. وتناول المؤلف فيها مسائل متعلقة بمعرفة الله. وبدأ كتابه بمقدمة تمهيدية للموضوع وتناول فيها معني العلم والمعرفة عند أهل التصوف مع بيان الاختلافات بينهما، وتحدث في القسم الأساسي الذي يتكون من أربعة فصول، عن قصور العقل في معرفة الله تعالى وأثبته بالأدلة النقلية والعقلية وتوصل على أن قصور العقل ليس من ذاته، بل من عظمة الله وجلاله. ثم انتقل المؤلف في مبحث مستقل إلى المقولة المشهورة عن الإمام أبي حنيفة (ت: 150هـ) "سبحانك ما عبدناك حق عبادتك، ولكن عرفناك حق معرفتك" التي يبدوا فيها تعارضا مع موضوع الرسالة فأثبت أن الخلاف بين هاتين المقولتين شكلي؛ لأن المعرفة في المقولة الثانية معرفة شرعية ليست كالمعرفة المقصودة من المقولة الأولى. وفي نهاية المطاف ختم قطب الدين زاده محمد رسالته ببيان بالراجح عنده في المسألة مع التأكيد على كف اللسان عن أهل القبلة وأهمية ذلك.

Anahtar Kelimeler

التصوف, معرفة الله, قطب الدين زاده الإزنيقي, الدولة العثمانية

The edition critique of Quṭbuddīnzāde Iznīkī's 'Risālah fī Sharhi Subḥānaka mā ʿarafnāka ḥaqqa maʿrifatiqa'

Öz

Quṭbuddīnzāde, who lived in the 9th century after hejira and is considered one of the famous scholars of his period, was educated in religious and rational sciences by Mullā Fanārī (d. 834/1431) and did write many works on Sufism. He had become known with the nickname Quṭbuddīnzāde in relation to his father, but his actual name known through the sources is Muḥammad b. Muḥammad al-Iznīkī (d. 885 after hejira/1480). This article consists of the edition critic and analysis of the book "Risālah fī Sharhu Subḥānaka mā ʿarafnāka ḥaqqa maʿrifatiqa" written by Quṭbuddīnzāde. There has been a lot of discussion around the saying "Subḥānaka mā ʿarafnāka ḥaqqa maʿrifatiqa". Quṭbuddīnzāde Muḥammad al-Iznīkī wanted to write a tractate dealing with this word, since different Islamic groups have different understandings of this saying, and he is aware of the fact that they debate to the point of takfiring each other. In this Arabic tractate, Quṭbuddīnzāde deals with the issues related to the possibility of ma'rifatullah in this Arabic treatise. The author, who started his work with a preface to the subject, dealt with the meanings of the concepts of knowledge (ilm) and ingenuity (maʿrifa), and focused on their meanings according to the usage of the Sūfī people and revealed the differences between the two concepts. He dealt with the concepts of knowledge and maʿrifat according to the use of the people of Sufism and mentioned the possibility and permissibility of maʿrifatullah. In the part concluding of four chapters following the introduction; he examined the deficiency of the reason in knowing Allah by making use of rational and narrative evidence. The author argues that the deficiency in question is not caused by reason itself, rather by the magnificence of Allah the Almighty’s majesty. He opened a separate heading for the saying "Subḥānaka mā ʿabednāka haqqa ʿibādetika ve lākin ʿarafnāka haqqa maʿrifatiqa" quoted from al-Imām al-Aʿẓam Abū Hanīfa (d. 150/767) and did try to clear up some of the misunderstandings by interpreting the maʿrifat in this saying, which seem to contradict the subject of the work, as religious maʿrifat. He finished his tractate with an afterword, in which he explained his main view on the subject. He also emphasised the necessity of refraining from making negative accusations against the ahl al-qibla in his afterword.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Maʿrifatullāh, Quṭbuddīnzāde al-Iznīkī, The Ottoman State.

Kutbuddînzâde el-İznikî'nin Risâle fî Şerhi Sübhâneke Mâ Arafnâke Hakka Ma'rifetike Adlı Eserinin Tahkîki

Öz

H. 9. Asırda Osmanlı Devleti'nde yaşayan ve döneminin meşhur alimleri arasında sayılan Kutbüddînzâde, şerʿî ve aklî ilimleri Molla Fenârî'den (ö. 834/1431) almış ve tasavvufa dair çok sayıda eser vermiştir. Babasına nisbetle Kutbüddînzâde lakabıyla meşhur olan müellifin tam ismi kaynaklarda Muhammed b. Muhammed el- İznikî (ö. 885/1480) olarak geçmektedir. Bu çalışma, Kutbüddînzâde tarafından kaleme alınmış olan "er- Risâle fî Şerhi Sübhâneke mâ Arafnâke Hakka Ma‘rifetike" isimli eserin tahkik ve tahlilinden oluşmaktadır. Bu söz etrafında pek çok tartışma çıkmıştır. Farklı İslami grupların bu söz merkezinde farklı anlayışlara sahip olmaları ve birbirlerini tekfir edecek seviyede münakaşalara girdiklerinin farkında olması sebebiyle Kutbuddînzâde Muhammed el-İzniki bu sözü ele alan bir risale kaleme almak istemiştir. Kutbüddînzâde, bu Arapça risalesinde mârifetullahın imkânı ile ilgili meseleleri incelemiş ve eserine konuya hazırlık mahiyeti taşıyan bir mukaddime ile başlamıştır. İlim ve marifet kavramlarını tasavvuf ehlinin kullanımına göre ele almış ve ehl-i tasavvuf nezdindeki anlamlarına odaklanarak iki kavram arasındaki farklılıkları ortaya koymuştur. Mârifetullahın imkanına ve cevazına değinmiştir. Mukaddimeyi müteakiben dört fasıldan oluşan bölümde ise; aklın Allah’ı bilme noktasındaki eksikliğini, aklî ve naklî delillerden yararlanarak incelemiştir. Mevzu bahis eksikliğin akıldan değil, Allah Teala’nın celalinin azametinden kaynaklandığını savunan müellif, İmâm-ı Âzam Ebu Hanife’den (ö. 150/767) aktarılan "Sübhâneke mâ ʿabednâke hakka ʿibâdetike ve lâkin ʿarafnâke hakka maʿrifetike" sözü için müstakil bir başlık açmış ve eserin konusuyla çelişkili gibi görünen bu sözdeki maʿrifeti şerʿî marifet olarak tevil edip yanlış anlaşılmaları gidermeye çalışmıştır. Eserini esas meseledeki görüşünü beyan ettiği bir hâtime bölümü ile bitirmiştir. Ayrıca hatimede ehl-i kıble hakkında olumsuz ithamlarda bulunmaktan kaçınmanın gerekliliğine vurgu yapmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Mârifetullah, Kutbüddînzâde el-İznikî, Osmanlı Devleti

Teşekkür

Türkiye Yazma Eserler Kurumu Süleymaniye Kütüphanesi'ne eserin nüshalarını vermeleri sebebiyle teşekkür ederiz.

Kaynakça

• Ali b. Ebî Ṭâlib. Dîvânü'l-İmâm Ali b. Ebî Ṭâlib. Beyrût: Müessesetü'l-‘lemî li'l-Matbûât, ts.
• ʻAvnî, Ḥâmid, el-Minhâcü'l-Vâdıh li'l-Belâğa. Kâhire: el-Mektebetü'l-Ezheriyye li't-Türâs, ts.
• ʻAynî, Ebû Muḥammed Bedrüddîn Maḥmûd b. Ahmed. ʿUmdetü’l-ḳārî fî şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. 25 Cilt. Beyrût: Dârü İhyâi't-Türâsi'l-Arabî, ts.
• Bâbânî, İsmâîl b. Muhammed Emîn b. Mîr Selîm el-Bağdâdî. Hediyyetü'l-ʿÂrifîn Esmâü'l-Müellifîn ve Âsârü'l-Musannifîn. Beyrut: Darü İhyâü't-Türâsi'l-Arabî, ts.
• Beğavî, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ’. Meʻâlimü't-Tenzîl fî Tefsîri'l-Kur'ân. hz: Abdürrezzâk el-Mehdî. 5 Cilt. Beyrût: Darü İhyâü't-Türâsi'l-Arabî, 1420.
• Büstî, Muhammed b. Ḥibbân. Sahihü İbn-i Ḥibbân. hz: Şuayb el-Arnavut. 18 Cilt. Beyrût: Müessesetü'r -Risâle, 1. Baskı, 1993.
• Celâleddin es-Suyûtî, el-Câ'miü'l-Kebîr. hz: Muhtâr İbrâhîm el-Hâic ve diğerleri. 25 Cilt. Kâhire: el-Ezherü'ş-Şerîf, 2005.
• Cezâirî, es-Seyyid Ni‘metullāh. Nûru'l-Berâhîn. Kum: Müessesetü'n-Neşri'l-İslâmî, ts.
• Cündî, Müeyyididdün. Şerhü Müeyyididdin el-Cündî ʻalâ Fusûsü'l-Hikem li İbn-i Arabî. Beyrut: Darü'l-Kütübi'l-İlmiyye, ts.
• Çelik, Taha. "Kutbüddînzâde İznikî’nin Hz. Âdem-Hz. Musa Münazarası ile İlgili Risalesinin Tahlil ve Tahkiki". Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 3/2 (2020), 501-546.
• Ebû Sa‘îd el-Ḫâdimî, Muhammed b. Muhammed b. Mustafâ el-Ḥanefî. Berîḳa-ı Muhammediyye fî Şerhi Tarîkat-ı Muhammediyye ve Şerîa-ı Nebeviyye fî Sîrat-i Aḥmediyye. Haleb: Matbaatü'l-Halebî, 1348.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. 4 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Kitâbi'l-Arabî, 1. Baskı. ts.
• Ebû Ṭâlib el-Mekkî, Muhammed b. Alî b. Atiyye el-Mekkî el-Acemî. Ḳūtü’l-ḳulûb fî muʿâmeleti’l-maḥbûb ve vaṣfi ṭarîḳi’l-mürîd ilâ maḳâmi’t-tevḥîd. Beyrût, Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2005.
• Ebû Ya‘lâ el-Mevsılî, Ahmed b. Alî b. el-Müsennâ et-Temîmî. el-Müsned. hz: Hüseyin Selim Esed. 16 Cilt. Dımeşk: Darü'l-Me’mûn li't-Türâs, 2. Baskı, 1990.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed. İḥyâʾü ʿulûmi’d-dîn. Beyrût: Dârü'l-Ma'rife, ts.
• Geylânî, Muhyiddîn Ebû Muhammed Abdülkādir b. Ebî Sâlih. el-Ġunye li-ṭâlibî ṭarîḳı’l-ḥaḳ. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, ts.
• Hâcî Halîfe, Mustafâ b. Abdullâh. Keşfü'z-Zünûn ‘an Esâmi'l-Kütüb ve'l-Fünûn. hz: Mehmet Şerafeddin Yaltakaya. 2 Cilt. Bağdad: Mektebetü'l-Müsennâ, 1941.
• Hâkim en-Neysâbûrî, Ebû Abdillâh. el-Müstedrek alâ's-Saḥîḥayn. hz: Emîrü'l-Hasen en-Nu‘mânî ve diğerleri. 5 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Maʻrife, ts.
• Herevî, Ebû İsmâîl Abdullah b. Muhamed el-Ensârî. Menâzilü's-Sâirîn. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, ts.
• İbn Ebü'l-İz, Ebü’l-Hasen Sadrüddîn Alî b. Alâiddîn Alî. Şerḥu’l-ʿAḳīdeti’ṭ-Ṭaḥâviyye. Beyrût: Müessesetü'r-Risâle, ts.
• İbn Humeyd, Abdülhamîd. el-Münteḫab min Müsnedi Abd b. Humeyd. hz: Subhî el-Bedrî es-Sâmerrâî ve diğerleri. 1 Cilt. Beyrût: ‘Âlemü'l-Kütüb, 1988.
• İmruülkays, Ebû Vehb Hunduc b. Hucr b. el- Ḥâris Âkilü’l-Mürâr. Dîvân. Kâhire: Daru'l- Me‘ârif, ts.
• İbnü'l-‘Arabî, Muhyiddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed. el-Fütûḥâtü’l-Mekkiyye. hz: Ahmed Şemsüddîn. 9 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, ts.
• İbnü'l-‘Arabî, Muhyiddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed. Fusûsu'l-Hikem. Beyrût: Dârü'l-Kitâbi'l-‘Arabî, ts.
• İbnü'l-Fârız, Ebû Hafs Şerefüddîn Ömer b. Alî b. Mürşid. Dîvânü İbni'l-Fâriz. Beyrût, Darü Sâdır, ts.
• İbnü'l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed el- Ḥanbelî. Şeẕerâtü’ẕ-ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb. 25 Cilt. Beyrût: Dârü İhyâi't-Türâsi'l-Arabî, ts.
• Ḳâşânî, Kemâlüddîn Abdürrezzâk b. Ebi’l- Ğanâim Muhammed. Iṣṭılâḥâtü’ṣ-ṣûfiyye. Kâhire: Dârü'l-Me‘ârif, ts.
• Kelâbâzî, Ebû Bekr Tâcülislâm Muhammed b. Ebû İshâk İbrâhîm. et-Taʿarruf li-meẕhebi ehli’t-taṣavvuf. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, ts.
• Kirmânî, Ahmed b. Yûsuf b. Ahmed. Ahbârü'd-Düvel ve Âsârü'l-Üvel fi't-Târîh. Riyâd: ‘Âlemü'l-Kütüb, 1412.
• Ḳuşeyrî, Ebü’l-Kāsım Zeynülislâm Abdülkerîm b. Hevâzin. er-Risâletü'l-Kuşeyriyye. Kâhire: Dârü'l-Menâr, 1992.
• Ḳutbüddînzâde, Muhammed b. Ḳutbüddîn. Risâle fî Şerḥi Sübḥâneke mâ ʻArafnâke Ḥaḳḳa Maʻrifetike. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Rağıb Paşa, 692.
• Ḳutbüddînzâde, Muhammed b. Ḳutbüddîn. Risâle fî Şerḥi Sübḥâneke mâ ʻArafnâke Ḥaḳḳa Maʻrifetike. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nûr-i Osmaniye, 2398.
• Ḳutbüddînzâde, Muhammed b. Ḳutbüddîn. Risâle fî Şerḥi Sübḥâneke mâ ʻArafnâke Ḥaḳḳa Maʻrifetike. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nûr-i Osmâniye, 2888.
• Ḳutbüddînzâde, Muhammed b. Ḳutbüddîn. Risâle fî Şerḥi Sübḥâneke mâ ʻArafnâke Ḥaḳḳa Maʻrifetike. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 4223.
• Meclisî, Muhammed Bâkır b. Muhammed Takī. Biḥârü’l-envâr. Beyrût: Müessesetü'l-Vefâ', 1983.
• Mes‘ûdî, Muhammed Fâzıl. el-Esrârü'l-Fâtımiyye. Suud: Müessesetü'z-Zâir fi‘r-Ravdati'l-Mukaddese, ts.
• Neysâbûrî, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. 8 Cilt. Beyrût: Dârü'l-Cîl, 1334.
• Öngören, Reşat. "Kutbüddinzade İznîkî". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 26/485-486. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
• Râzî, Fahreddin b. Muhammed, Levâmiu'l-Beyyinât Şerhü Esmâillahi Teâla ve's- Ṣıfât. Beyrût: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, ts.
• Râzî, Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilkâdir. Ḥadâiḳu'l-Ḥaḳâiḳ. Kâhire: Mektebetü's- S̱eḳâfeti'd-Dîniyye, 2002.
• Sadrü'ş-Şirâzî ve diğerleri. Risâletâni fî't-Tasavvur ve't-Tasdîk ve Yelîhümâ Şerhü'r-Risâleti'l-Maʻmûle fî't-Tasavvur ve't Tasdîk ve Taʻlikâtihî. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, ts.
• Sʻalebî, Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. el-Keşf ve'l-Beyân ‘an Tefsîri'l-Kur'ân. Beyrût: Darü İḥyâü't-Türâsi'l-Arabî, 2002.
• Şerîf er-Radî. Nehcü'l-Belâğa. Mısır: Dârü'l-Kitâbi'l-Mısrî, 2004.
• Ṭaberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Muʿcemü’l-evsaṭ. 10 Cilt. Kâhire: Dârü'l-Haremeyn, 1. Baskı, ts.
• Ṭaşköprizâde, Ahmed b. Mustafâ b. Halîl. eş-Şeḳâʾiḳu’n-nuʿmâniyye fî ʿulemâʾi’d-Devleti’l-ʿOs̱mâniyye. Beyrût, Dârü'l-Kitâbi'l-‘Arabî, ts.
• Vâsıtî, Ebû Abdillah b. Muhammed b. Ömer. Nûru'l-İktibâs fî mâ Yu‘radu min Zalemi'l-Vesâvis. Beyrût: Kitâb- Nâşirûn, ts.
• Zehebî, Ebû ʻAbdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân, Siyeru A‘lâmi'n-Nübelâ. hz: Şuayb el-Arnavut ve diğerleri. 29 Cilt. Beyrût: Müessesetü'r Risâle, 1985.