Ebu’l-Velîd el-Bâcî’nin İcmâ‘ Anlayışı

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 2, 451 - 497, 25.07.2024

Hatice Alsaç

https://doi.org/10.69576/ihya.1451276

Öz

Ebu’l-Velîd el-Bâcî (öl. 474/1081), Mâlikî mezhebinin Endülüs’teki önde gelen temsilcilerindendir. Özellikle İḥkāmu'l-fuṣūl fī aḥkāmi’l-uṣūl adlı eseri, Mâlikî mezhebinin usûle dair görüşleri açısından elimizde bulunan önemli eserlerdendir. Bâcî’nin usûl alanındaki eserleri, fıkıh usûlü alanında dönüm noktası olarak değerlendirilmekte ve Mâlikî usûlüne dair telîfâtın yayılmasını sağladığı kabul edilmektedir. Bâcî, usûl eserlerinde icmâ‘a dair hemen her meseleye değinmiştir. Görüşlerini beyan ederken daha çok karşıt görüş sahiplerinin argümanları üzerinden açıklamalar geliştirmiş olması dikkat çekmektedir. Bâkillânî (öl. 403/1013) ve Şîrâzî (öl. 476/1083) gibi âlimlerle zaman zaman aynı görüşte olduğu, farklı görüşte olduğunda da bunu aktarmaktan çekinmediği görülmektedir. Bâcî’nin Mâlikî mezhebi özelinde icmâ‘-ı ehl-i Medine konusuna dair getirdiği açıklamalar önemlidir. O, bu konuda nakil ve akıl cihetinden bir ayrıma gitmekte ve naklî konularda Medine ehline/halkına ayrıca ihtimam gösterilmesini, bu nakillerin tevâtür derecesinde oldukları gerekçesiyle açıklamaktadır. Akıl cihetiyle bilinecek meselelerde ise İmam Mâlik (öl. 179/795) açısından da Medine ile diğer bölgelerin ehilleri arasında bir fark olmadığına dikkat çekmektedir. Bâcî, doğrudan bir mezhep taassubu gütmemekle beraber, Mâlikî mezhebine yöneltilen itiraz ve ithamlara da cevaplar vermektedir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh usûlü, Bâcî, İḥkāmu, icmâ‘, ihtilâf, icmâ‘-ı ehl-i Medine

Al-Ijmā‘ Understandıng of Abū al-Walīd al-Bājī

Öz

Abū al-Walīd al-Bājī is one of the prominent representatives of Mālikī scholar in Andalusia. His work, particularly Iḥkām al-fuṣūl fī aḥkām al-uṣūl, is considered a significant source for the principles of Mālikī jurisprudence. al-Bājī’s contributions in the field of jurisprudential methodology are regarded as a turning point, and his works are acknowledged for facilitating the dissemination of Mālikī jurisprudential studies. al-Bājī has expressed his views on almost every topic related to consensus (al-ijmā‘) in the literature of procedural works. It is noteworthy that he primarily developed explanations based on the arguments of opposing views when expressing his opinions. It can be observed that he occasionally shared similar views with scholars like al-Bāqillānī and al-Shīrāzī, and did not hesitate to convey his disagreements when they occurred. al-Bājī’s explanations regarding the al-ijmā‘ ahl al-Madina (consensus of the people of Madina), especially in the context of the Mālikī school, are particularly important. He makes a distinction between naql (transmission) and ‘aql (reasoning) in this regard, emphasizing that special attention is given to the people of Madina in matters transmitted through the narrations (naql) due to their widespread transmission. On matters known through reason (‘aql), he points out that there is no difference between the scholars of Madina and those of other regions from the perspective of Imām Mālik. While al-Bājī does not adhere to sectarian bias, he provides responses to objections and accusations directed at the Mālikī school.

Anahtar Kelimeler

Uṣūl al-fıqh, al-Bājī, Iḥkām al-fuṣūl, al-ijmā‘, disagreement, al-ijmā‘ ahl al-Madina

Kaynakça

• ʿAbdulazīz el-Buḫārī, ʿAlāuddīn b. Aḥmed (öl. 710 h/1310). Keşfu’l-esrār ʿan uṣūli Faḫri’l-İslām el-Bezdevī. 4 Cilt. İstanbul: Maṭbaʿtu’ş-Şeriketi’ṣ-Ṣaḥāfīyyeti’l- Osmāniyye, 1308.
• Aḥmed b. Ḥanbel, (öl. 241/855). Musnedu’l-İmām Aḥmed b. Ḥanbel. Beyrūt: Muessesetu’r-Risāle, ts.
• Āmīdī, Seyfuddīn Ebū’l-Ḥasen ʿAlī b. Ebī ʿAlī b. Muḥammed (öl. 631/1233). el-İḥkām fī uṣūli’l- aḥkām. 4 Cilt. Dāru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2005.
• Arslan, Gamze. Gazâlî’nin İcmâ‘ Anlayışı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi 2019.
• Aybakan, Bilal. “Taberî”. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2010. 39/313-314.
• Aybakan, Bilal. Fıkıh İlminin Oluşum Sürecinde İcmâ. İstanbul: İz Yayıncılık, 2017.
• Azamatov, Rustem. “İslam Hukuk Metodolojisinde Mürekkeb İcmâ Kavramının Mahiyeti”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi. 29 (2017). 33-50.
• Bācī, Ebu’l-Velīd Suleymān b. Ḫalef (öl. 474/1081). Kitābu'l-Ḥudud fi'l-uṣūl. Beyrūt: Muessesetu'r-Ra'nī, 1973.
• Bācī, Ebu’l-Velīd Suleymān b. Ḫalef (öl. 474/1081). Kitābu’l-İşāra fī ma‘rifeti’l-uṣūl. Mekke: Dāru’l-Beşāiri’l-İslāmiyye, 1996.
• Bācī, Ebu’l-Velīd Suleymān b. Ḫalef (öl. 474/1081). Kitābu’l-Minhāc fī tertībı’l-hicāc. Beyrūt: Dāru’l-Ġarbi’l-İslāmī, 2001.
• Bācī, Ebu’l-Velīd Suleymān b. Ḫalef (öl. 474/1081). el-İḥkām fi’l-fuṣūl fī aḥkāmi’l-uṣūl. 2 Cilt. Beyrūt: Dāru’l-Ġarbi’l-İslāmī, 2008.
• Baṣrī, Muḥammed b.ʿAlī eṭ-Ṭayyib Ebū’l-Ḥuseyn (öl. 436/1044). el-Muʿtemed fī uṣuli’l-fıḳh. 2 Cilt. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1983.
• Bezdevī, Ebu’l-Ḥasen Ebu’l-‘Uṣr Faḫru’l-İslām ‘Alī b. Muḥammed b. el-Ḥuseyn b. ‘Abdilkerīm (öl. 482/1089). Kenzu’l-vuṣūl ilā ma‘rifeti’l-uṣūl. Medīne/Beyrūt: Dāru’l-Beşāiri’l-İslāmiyye/Dāru’s-Sirāc, 2014.
• Būbeşiş, Ṣāliḥ. İmām Ebu’l-Velīd el-Bācī ve ārāuhu’l-uṣūliyye. Riyāḍ: Mektebetu’r-Ruşd, 2005.
• Buḫārī, Ebū Abdillâh Muḥammed b. İsmā‘īl b. İbrāhīm el-Cu‘fī (öl. 256/870). Ṣaḥīḥu’l-Buḫārī (el-Cāmi‘u’ṣ-Ṣaḥīḥ). Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2009.
• Buğda, Sadrettin. Bâcî’nin Kıyâs Anlayışı. Ankara: Fecr Yayınları, 2022).
• Buğda, Sadrettin. “Fıkıh Usûlü Geleneğinde Münâzara (el-Bâcî'nin el-Minhāc Eseri Bağlamında)”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2020). 1745-1773.
• Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b.ʿAlī er-Rāzī (öl. 370/980). el-İcmā‘. Beyrūt: Dāru’l-Muntehabi’l-’Arab, 1993.
• Cuveynī, İmāmu’l-Ḥarameyn Ebu’l-Meā‘lī ʿAbdulmelik b. ʿAbdillah b. Yūsuf (öl. 478 h/1085 m.). el-Burhān fī uṣūli’l-fıḳh. 2 Cilt. Mıṣır: Dāru’l-Vefāʾ, 1999.
• Cuveynī, İmāmu’l-Ḥarameyn Ebu’l-Meā‘lī ʿAbdulmelik b. ʿAbdillah b. Yūsuf (öl. 478 h/1085 m.). Kitābu’t-Telḫīṣ fī uṣūli’l-fıḳh. 3 Cilt. Beyrūt: Dāru’l-Beşāiri’l-İslāmiyye, 1996.
• Debūsī, Ebū Zeyd ‘Abdullah b. ʿUmer b. ʿİsā (öl. 430/1038). Taḳvīmu’l-edille fī uṣūli’l-fıḳh. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2001.
• Döndüren, Hamdi. “Avl”. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1991, 4/117-118.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Amel-i Ehl-i Medine”. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1991, 21-25.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “İcmâ”. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2000, 417-431.
• Ebū Dāvūd, el-İmām el-Ḥāfıẓ Ebū Dāvūd Suleymān b. el-Eş‘ās el-Ezdī es-Sicistānī (öl. 275/889). Sunen-i Ebī Dāvūd. Dımaşḳ:, Dāru’l-Risāleti’l-‘Ālemiyye, 2009.
• Erturhan, Sabri. “Ebu’l-Velîd el-Bâcî ve ‘İhkâmu’l-Fusûl’ü”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/1 (2002). 235-248.
• Eşit, Davut. “İlk Fıkıh Usûlü Sözlüğü: el-Hudûd fi’l-Usûl”. İHYA Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 5/2 (2019). 359-382.
• Eşit, Davut. “el-Ḳāḍî Ḥüseyn el-Merverrûẕî’nin İcmâ‘ Anlayışı”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23/2 (2019), 609-629.
• Eşit, Davut. Şâfi‘î Fıkıh Usûlünün Gelişimi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• Eşit, Davut. “Fıkıh Usûlü Bağlamında Eş‘arî’nin Şâfi‘î’ye Muhalefeti”. Marife 19/1 (2019): 249-264.
• Eşit, Yusuf. “Fıkıh Usûlünde İcmâ' Ehliyeti Tartışmaları”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (Haziran 2019), 168-184.
• Fayda, Mustafa. “Taberî, Muhammed b. Cerîr”. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2010. 39/314-318.
• Ferrāʾ, Ḳāḍī Ebū Yaʿlā Muḥammed b. el-Ḥuseyn b. Muḥammed b. Ḫalef (öl. 458/1066). el-ʿUdde fī uṣūli’l-fıḳh. 5 Cilt. Riyāḍ: (m. y.), 1990.
• Ġazālī, Ebū Ḥāmid Muḥammed b. Muḥammed b. Muḥammed (öl. 505/1111). el-Musteṣfā min ‘ilmi’l-uṣūl. 2 Cilt. Beyrūt: Dāru’n-Nefāis, 2011.
• İbn ‘Abdilber [en-Nemerī], Ebū ‘Umer Cemāluddīn Yūsuf b. ‘Abdillāh b. Muḥammed (öl. 463/1071), Cāmiʿu beyāni’l-‘ilm ve fadluh. 2 Cilt. Su‘ūdiyye: Dāru İbni’l-Cevzī, 1994.
• İbn Fūreḳ, Ebū Bekr Muhammed b. Hasan el-Ensārī (öl. 406/1015). el-Hudūd fî’l-uṣūl: Hudūd ve’l-muvādaāt. Beyrūt: Dāru’l-Ġarbi’l-İslāmī, 1999.
• İbn Fūreḳ, Ebū Bekr Muhammed b. Hasan el-Ensārī (öl. 406/1015). İbn Fūreḳ ve Asāruhu'l- uṣūliyye me'a taḥḳīḳi kitābih el-Muḫtaṣar fī uṣūli'l-fıḳh. thk. Muhammed Hasān ʿAvāḍ. 3 Cilt. Dumaşk: Dāru’n-Nūr, 2014.
• İbn Ḫallikān, Ebu’l-ʿAbbās Şemsuddīn Ahmed b. Muhammed b. İbrāhīm b. Ebī Bekr (öl. 681/1282), Vefeyātu’l-a‘yān ve enbāu ebnāʾz-zamān (Kâhira: (m. y.), 1948).
• İbn Ḥazm, Ebū Muḥammed ʿAlī el-Endelusī eẓ-Ẓāhirī (öl.456/1063). el-İḥkām fī uṣūli’l-ahkām. 7 Cilt. Kāhira: Dāru’l-Hadīs̠. 1992.
• İbn Māce, el-Ḥāfıẓ Ebū ‘Abdillāh Muḥammed b. Yezīd el-Ḳazvīnī (öl. 273/887). Sunen-i İbn Māce. y. y.: Dāru İhyāi’l-Kutubi’l-Arabiyye, ts.
• İbn Raşīk, Ebū ‘Alī Huseyn b. Ebi’l-Fedāil ‘Atīk b. Huseyn (öl. 632/1234). Lubābu’l-maḥṣūl fī ‘ilmi’l-uṣūl. 2 Cilt. Dubāi: Dāru’l-Buḥūṣi’d-Dirāsati’l-İslāmiyye, 2001.
• İbn Ruşd, Ebu’l-Velīd Muḥammed b. Aḥmed el-Ḥafīd (öl. 595/1198). eḍ-Ḍarūrī fī uṣūli’l-fıḳh (Muḫtaṣaru’l-Musteṣfā). Beyrūt: Dāru’l-Ġarbi’l-İslāmī, 1994.
• İbn Ruşd, Ebu’l-Velīd Muḥammed b. Aḥmed el-Ḥafīd (öl. 595/1198). Bidāyetu’l-muctehid ve nihāyetu’l-muḳteṣid. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2004.
• Kādī Iyaz, (öl. 544/1149). Tertību’l-medārik ve taḳrību’l-mesālik li-maʿrifeti aʿlāmi meẕhebi Mālik. Beyrut: (m. y.) ts.
• Kallek, Cengiz. “Kaffâl, Muhammed b. Ali”. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2001. 24/146-148.
• Ḳarāfī, İmām Şihābuddīn Ebi’l ʿAbbās İdrīs b. ʿAbdurraḥmān (öl. 684 h/1285 m). Nefā’isu’l-uṣūl fī şerḥi’l-Maḥṣūl. 9 Cilt. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2000.
• Ḳarāfī, İmām Şihābuddīn Ebi’l-ʿAbbās İdrīs b. ʿAbdurraḥmān (öl. 684 h/1285 m). Şerḥu Tenḳīḥi’l-fuṣūl fī iḫtisāri’l-Maḥṣūl fi’l-uṣūl. Beyrūt: Dāru’l-Fikr, 2004.
• Köse, Saffet. “İbn Ebû Hüreyre”. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.19/434-435.
• Muslim, Ebu’l-Ḥuseyn Muslim b. el-Ḥaccāc el-Kuşeyrī (öl. 261/875), Ṣaḥīḥu Muslim (el-Cāmi‘u’ṣ-Ṣaḥīḥ). Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2008.
• Nas, Taha. “İcmâ‘ Teorisi ve Bâkillânî’nin Etkisi”. Sakarya Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi. 17/30 (2014/2). 1-38.
• Neysābūrī, Ebū ‘Abdillāh el-Hākim (öl. 405/1014). el-Mustedrek ‘ala’ṣ-Ṣaḥīḥayn. 4 Cilt. Beyrūt: (m. y.), ts.
• Özel, Ahmet. “Bâcî”,TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1991, 4/414-415.
• Özel, Ahmet. “Merverrûzî, Ebû Hâmid”. TDV İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2004. 233-234.
• Özen, Şükrü. “İbn Süreyc: Ebü’l-Abbâs”. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1999. 20/363-366.
• Özen, Şükrü. “İbnü’l-Kassâr”. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2000. 21/104-105.
• Ṣafedī, Ṣalāhuddīn Halīl b. İzziddīn Aybeg b. 'Abdillāh (öl. 764/1363). el-Vāfī bi’l-vefeyāt. Beyrūt: Dāru İhyāi’t-Turās̠, 2000.
• Seraḫsī, Ebū Bekr Aḥmed b. Ebī Ṣehl es-(öl. 490/1096). Temḥīdu’l-fuṣūl fi’l-uṣūl. 2 Cilt. Kāhira: Metābi‘u Dāri’l-Kitābi’l-‘Arabī, 1372.
• Shamsy, Ahmed. “Bridging the Gap: Two Early Texts of Islamic Legal Theory”. Journal of the American Oriental Society 137.3 (2017). 505-536.
• Şāfiʿī, Muḥammed b. İdrīs (öl. 204/819). er-Risāle. Kāhira: Dāru’t-Turās̠, 1940.
• Şīrāzī, Ebū İsḥāḳ Ibrāhīm b. ʿAlī el-Fīruzābādī (öl. 476 h/1083 m.). Şerḥu’l-Lumaʿ fī uṣūli’l fıḳh. 2 Cilt. Beyrūt: Dāru’l-Ġarbi’l-İslāmī, ts.
• Şīrāzī, Ebū İsḥāḳ Ibrāhīm b. ʿAlī el-Fīruzābādī (öl. 476 h/1083 m.). Tabaḳātu’l-fuḳahā. Beyrūt: Dāru’r-Rāidi’l-‘Arabī, 1970.
• Tirmizī, el-İmām el-Ḥāfıẓ Ebū ‘Īsā Muḥammed b. ‘Īsā (öl. 279/892). Ṣaḥīḥu‘t-Tirmizī. Mısır: Matbaatu’l-Mısriyyeti’l-Ezher, 1931.
• Ünal, İsmail Hakkı. “İsmail b. Ebû Üveys”. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2001. 23/95.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Cübbai”. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1993. 8/99-102.
• Zehebī, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. ‘Usmān (öl. 748 /1347). Siyeru a‘lāmin-nubelāʾ. Beyrūt: (m. y.), 1994.
• Zerkeşī, Bedruddīn Muḥammed b. ‘Abdillāh (öl.794 /1391). el-Baḥru’l-muḥīṭ fī uṣūli’l-fıḳh. 6 Cilt. Kuveyt: Vizāratu’l-Evḳāf ve Şuūni’l-İslāmiyye, 1992.