Poems in Muhtasar-i Saljûknâma in Terms of Thematic, Stylistic and Literary Value

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 1, 231 - 280, 15.01.2025

Mustafa Sezer

https://doi.org/10.69576/ihya.1532101

Öz

Tawârîh-i Âl-i Saljûk, or Mukhtasar-i Saljûknâma, whose author is unknown, is recognized as a summary of Ibn Bībī's (d. after 684/1285) Al-Awāmir al-Alā’iyya fī al-Umūr al-Alā’iyya. It is stated that the two Alā’iyya expressions in Al-Awāmir al-Alā’iyya originate from two figures named Alāeddin. The first refers to the Saljūq Sultan Alāeddin Keykubad I (r. 1220–1237), and the second to the famous Ilkhanid statesman and historian Alāeddin Atā Malik al-Juwaynī (d. 681/1283). This book focuses on the Anatolian Saljūq Sultans (1075–1308) and their reigns. The period of Alāeddin Keykubad I is discussed in greater detail and more comprehensively, as it was a time that the author personally witnessed. The original work was abridged by an unknown author due to its length. This abridgment was first published in Persian by the Dutch scholar Houtsma in 1902 and was later translated into Arabic by Muhammad Sa‘īd Jamāl al-Dīn in 1995. Ibn Bībī, the author of Al-Awāmir al-Alā’iyya, is known for his mastery of Persian and Arabic language and literature. It is notable that the work contains both Arabic and Persian poems. Muhtasarı Tevârîh-i Âl-i Selçûk (Muhtasar-i Selçūknāma) includes several poems from the original text verbatim. In this context, evaluating the poems in terms of their content and style is essential to uncover the richness of meaning they convey. Each poem carries a unique story and literary depth, making it valuable from a scholarly perspective. It is a well-established fact that poems are set within specific contexts. In general, literary styles such as heroic stories, epic tales, panegyric (medih), blame (zamm), satire, historical anecdotes (ayyām), and narrative stories (qisas) are prominent in the poetic traditions influenced by Arabic literature during the Abbāsid (750–1258) period, the Great Saljūq Empire (1040–1157), and their successor states. These literary styles also provide valuable insights into the historical periods they represent. Therefore, it is crucial to examine the linguistic and stylistic richness found in the relevant couplets within this work.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Selçûknâme, Ibn Bîbi, al-Awâmir al-Alâiyya, Poetry, Content, Style

Etik Beyan

It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited. This study is an expanded version of the abstract paper presented by the author at the "International Symposium on Science and Scholars in Seljuk Anatolia," held online on November 24-25, 2023.

Tematik, Biçemsel ve Edebî Değer Bakımından Muhtasar-ı Selçûknâme’de Geçen Şiirler

Öz

Müellifi meçhul olduğu belirtilen Tevârîh-i Âl-i Selçûk veya diğer adıyla Muhtasar-ı Selçûknâme, İbn Bîbî’nin (öl. 684/1285’ten sonra) el-Evâmiru’l-Alâiyye fi’l-umûri’l-Alâiyye adlı eserinin özeti olduğu bilinmektedir. el-Evâmiru’l-Alâiyye’de geçen iki Alâiyye tabirinin iki Alâeddin’den kaynaklandığı belirtilmektedir. Bunlardan birincisi, Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Keykubad’a (1220-1237), diğeri de İlhanlılar’ın ünlü devlet adamı ve tarihçisi Alâaddin Atâ Melik el-Cüveynî’ye (öl. 681/1283) nispetledir. Bu kitap, Anadolu Selçuklu Sultanlarını (1075-1308) ve dönemlerini ele alan bir eserdir. I. Alâeddin Keykubad dönemi ise müellifin tanık olduğu dönem olması hasebiyle daha detaylı ve kapsamlı ele alınmıştır. Eser, hacimli olduğu gerekçesiyle meçhul bir müellif tarafından ihtisar edilmiştir. Bu muhtasar, Hollandalı müsteşrik Houtsma tarafından ilk defa 1902 yılında Farsça aslıyla neşredilmiştir. Aynı zamanda eser, Muhammed Saîd Cemâlüddin tarafından 1995 yılında Arap Diline de çevrilmiştir. el-Evâmiru’l-Alâiyye müellifi İbn Bîbî’nin Fars ve Arap Dillerine ve edebiyatlarına vukûfiyeti bilinmektedir. Eserde Arapça ve Farsça şiirlerin varit olduğu görülmektedir. Muhtasarı olan Tevârîh-i Âl-i Selçûk (Muhtasar-ı Selçûknâme) da eserin orijinalinden bazı şiirleri aynen almaktadır. Bu bağlamda eserdeki şiirlerin içerik ve üslûp açısından değerlendirilmesi, bilimsel açıdan ifade ettikleri anlam zenginliklerinin ortaya çıkarılmaya çalışılması her şiirin içerdiği ayrı bir hikâye ayrı bir edebî derinlik taşıması gerçeğinden yola çıkarak önem arz etmektedir. Şiirlerin belli bağlamlarda serdedildikleri bir gerçektir. Genelde Abbâsîler (750-1258) sonrasında Büyük Selçuklular (1040-1157) ve ardılı beylik ve devletler dönemlerinde Arap Şiirinden de etkilenmek suretiyle teşekkül eden edebiyâtın şiir anlayışında kahramanlık hikâyeleri, medih, zem, hiciv, eyyâm, kısas vb. üslûplar bulunmaktadır. Bu üslûplar, dönemi aydınlatan birtakım verileri de günümüze sunmaktadır. Eserde geçen ilgili beyitlerin taşıdığı dil ve üslûba dair belli zenginlikleri araştırmanın da önemi haiz olduğu görülmektedir. Genellikle Selçuklu dönemi tarihî vakalarını ele alan bu eser, sebep-sonuç bağlamında kritik edilen ve tarih biliminin döneme ışık tutan bir kaynağı olarak değerlendirilmektedir. Ancak bu telif kapsamında yapılacak lugavî ve edebî bakış açısının tespitine dönük bu tür çalışma ve araştırmalar aynı zamanda dönemin edebî ve biçemsel yapısına ışık tutacaktır. Bu sebeple eserde yer alan klasik döneme ait şiirlere, Arap Dili Belâğatı ve Edebiyâtı sistematiğiyle tali bir bakış açısının sunulması, tarih ilmine tafsilli okumalarla hizmet edebilecek ve başka verileri ortaya koyabilecektir. Bu vesileyle ilgili çalışma, tarih-edebiyât-dil gibi müşterek okumaların ve interdisipliner çalışmaların ehemmiyeti noktasında ayrı bir öneme sahiptir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgatı, Selçûknâme, İbn Bîbi, el-Evâmiru’l-Alâiyye, Şiir, Muhtevâ, Üslûp

Etik Beyan

Bu çalışma 24-25.11.2023 tarihlerinde çevrim içi gerçekleştirilen “Uluslararası Selçuklu Anadolu’sunda İlim ve Ulema Sempozyumu” adlı sempozyumda müellifçe sunulan özet bildirinin genişletilmiş halidir. Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Kaynakça

• Âmidî, Hasan b. Bişr. el-Müvâzene beyne şi‘ri Ebî Temmâm ve’l-Buhturî. Riyâd: Mektebetü Hâncî, 4. Basım, 1994.
• Anadolu Selçukî Devleti Tarihi. çev. M. Nuri Gençosman. Ankara: Uzluk Basımevi, b.y., 1941.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Askerî Hasen b. Abdillâh. Dîvânü’l-meânî. Beyrut: Dâru’l-Cîl, b.y., ts.
• Bilgin, Orhan. “Cüveynî Atâ Melik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/140-141. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Buhturî, Ebû’l-Velîd b. Ubeyd. el-Hamâse. Abu Dabi: Hey’etu Abû Dabî li’s-Sekâfeti ve’t-Türâs, b.y., 2007.
• Bulut, Ali. Belâgat-ı Müyessera. İstanbul: İFAV Yayınları, 7. Basım, 2020.
• Câhız, Amr b. Bahr el-Kinânî. el-Mehâsinu ve’l-ezdâd. Beyrut: Dâru’l-Hilâl, b.y., 2002.
• Cevziyye İbn Kayyım, Muhammed b. Ebî Bekr. Medâricü’s-sâlikîn. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2. Basım, 2019.
• Demîrî, Kemâlüddin Muhammed b. Mûsâ. Hayâtü’l-hayevâni’l-kübrâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2003.
• Dîneverî, İbn Kuteybe. eş-Şi‘ru ve’ş-şuarâ. Kahire: Dâru’l-Hadîs, b.y., 2002.
• Dîneverî, İbn Kuteybe. Uyûnu’l-ahbâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, b.y., 1997.
• Durmuş, İsmail. “Tecâhül-i Ârif”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/232-233. İstanbul: TDV Yayınları, 2020.
• Durmuş, İsmail. “Teşbîh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/553-556. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Durmuş, İsmail. “Üslûp”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/383-385. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Durmuş, İsmail-Pala, İskender. “İstiâre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/315-318. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Durmuş, İsmail. “Mukâbele”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/101-102. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Fârisi, Zeyd b. Alî. Şerhu kitâbi’l-hamâse. Beyrut: Dâru’l-Evzâî, 1. Basım, ts.
• Güner, Ahmet. “Kâbûs b. Veşmgîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/43-44. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Hafâcî, İbn Sinân. Sırru’l-fesâha. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1982.
• Hamevî, Yâkût. Mu‘cemü’l-üdebâ. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1993.
• Herevî, Kâsım b. Sellâm. el-Emsâl. Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1. Basım, 1980.
• Husrî, Ebû İshâk. Zehru’l-âdâb. Beyrut: Dâru’l-Cîl, b.y., ts.
• İbn Abdürabbih, Şihâbüddin Ahmed b. Muhammed. el-İkdu’l-ferîd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, b.y., 1983.
• İbn Arabşah, Şihâbüddin Ahmed b. Muhammed. Fâkihetü’l-hulefâ ve mufâkehetü’z-zürefâ. Kahire: Dâru’l-Âfâki’l-Arabiyye, 1. Basım, 2001.
• İbn Bîbî, el-Hüseyn b. Muhammed b. Alî el-Ca‘ferî er-Ruğadî. el-Evâmiru’l-alâiye fi’l-umûri’l-Alâiye (Selçuk Name), çev. Mürsel Öztürk. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, b.y., 1996.
• İbnü’l-Esîr, Ziyâüddin Nasrullâh b. Muhammed eş-Şeybânî. el-Meselü’s-sâir fî edebi’l-kâtibi ve’ş-şâir. Kahire: Dâru Nehdati Mısır, b.y., ts.
• İbn Hallikân, Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâu ebnâi’z-zemân. Beyrut: Dâru Sâdır, 1. Basım, 1994.
• İbn Hamdûn, Muhammed b. el-Hasen. et-Tezkiretü’l-Hamdûniyye. Beyrut: Dâru Sâdır, 1. Basım, 1996.
• İbn Şa‘‘ar, Kemâlüddin Ebû’l-Berekât. Kalâidu’l-cumân fî ferâidi şuarâi hâze’z-zemân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2005.
• İsfahânî, Râgıb. Muhâdarâtu’l-üdebâ ve muhâverâtü’ş-şuarâ. Beyrut: Şeriketü Dâri’l-Erkam b. el-Erkam, 1. Basım, 1999.
• İsfahânî, Ragıb. el-Müfredât fî ğarîbi’l-Kur’ân. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1. Basım, 1991.
• Kâlî, Ebû Alî. el-Emâlî. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1926.
• Kazvînî, Zekeriyyâ b. Mahmûd b. Muhammed. Âsâru’l-bilâd ve ahbâru’l-ibâd. Beyrut: Dâru Sâdır, b.y., 2010.
• Kesik, Muharrem. “Sâdeddin Köpek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/392-393. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1964.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin. Letâifu’l-işârât. Kahire: el-Hey’e’l-Mısriyye’l-Âmme li’l-Kitâb, 3. Basım, ts.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. Kahire: Dâru’l-Meârif, b.y., ts.
• Merzûkî Ebû Alî, Ahmed b. Muhammed el-Hasen el-İsfahânî. Şerhu dîvâni’l-hamâse. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2003.
• Merçil, Erdoğan. “Ziyârîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/498-499. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Muhtasar-ı Selçûknâme. çev. Muhammed Saîd Cemâlüddin. Kahire: el-Merkezu’l-Kavmî li’t-Terceme, 2. Basım, 2007.
• Özaydın, Abdülkerim. “İbn Bîbî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/379-382. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Özaydın, Abdülkerim. “Kılıcarslan II”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/398-402 Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Pala, İskender. “Mübalağa” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/426. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Seâlibî, Abdülmelik b. Muhammed b. İsmâîl Ebû Mansûr. el-Letâif ve’z-zerâif. Beyrut: Dâru’l-Menâhil, b.y., ts.
• Seâlibî, Abdülmelik b. Muhammed b. İsmâîl Ebû Mansûr. el-Müntehal. İskenderiyye: el-Matbaatü’t-Ticâriyye, b.y., 1901.
• Seâlibî, Abdülmelik b. Muhammed b. İsmâîl Ebû Mansûr. et-Temsîl ve’l-muhâdara. Kahire: ed-Dâru’l-Arabiyye li’l-Kitâb, 2. Basım, 1981.
• Sevim, Ali. “Keyhusrev I”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/346-348. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Sevim, Ali. “Keyhusrev II”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/348-350. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Sevim, Ali. “Keyhusrev III”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/350-351. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Sühreverdî, Şihâbüddin. Dîvânu’s-Sühreverdî el-Maktûl. Bağdat: el-Mektebetü’l-Vataniyye, b.y., 2005.
• Sümer, Faruk. “Mengücükler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/138-142. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Sümer, Faruk. “Anadolu Selçukluları”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/380-384. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Sümer, Faruk. “Keykâvus I”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/351-353. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Sümer, Faruk. “Keykâvus II”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/354-356. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Sümer, Faruk. “Keykubad I”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/357-359. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Sümer, Faruk. “Kılıcarslan IV”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/403-405. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. el-Umm. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1990.
• Tâlekânî, Sâhib b. Abbâd. el-Emsâlü’s-sâire min şi‘ri’l-Mütenebbî, Bağdâd: Mektebetü’n-Nehda, 1. Basım, 1965.
• Taneri, Aydın. “Celâleddin Hârizmşah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/248-250. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Tevârîh-i Âl-i Selçûk I, III (Histoire Der Seldjoucides D’asie Mineure). Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi. Kayıt No: 17309 ve 17310. Yer: AI/2615-3 ve 4.
• Uğurlu, Kamil. “Kubâdâbâd Sarayı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/299-300. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Yâfiî, Afîfüddin Abdullâh b. Es‘ad. Mir’âtü’l-cinân ve ibretü’l-yakzân. Beyrut: Dârul-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1997.
• Yûsî, Nûruddin Hasan b. Muhammed. Zehrü’l-ekem fi’l-emsâli ve’l-hikem. Mağrib: Dâru’s-Sekâfe, 1. Basım, 1981.
• https://kutuphane.ttk.gov.tr/resource?itemId=267355&dkymId=5884.
• https://kutuphane.ttk.gov.tr/resource?itemId=267354&dkymId=5885.
• https://kutuphane.ttk.gov.tr/details?id=508531&materialType=NE&query=bibi.