The Function of Usul al-Fiqh and Its Approach to Current Fiqh Problems

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 1, 281 - 297, 15.01.2025

Taha Yılmaz

https://doi.org/10.69576/ihya.1534370

Öz

Usul al-Fiqh aims to explain how the fundamental sources of religion should be understood and how to derive legal rulings from these sources. Through this methodology, matters related to worship and law are addressed within the general objectives of Islamic legislation. This study focuses on examining the function of Usul al-Fiqh and its approach to current fiqh problems. Usul al-Fiqh, which deals with the sources, evidence, and rules of fiqh, is also regarded as a theory of knowledge in Islam. This discipline, possessing both rational and transmitted characteristics, helps individuals understand their rights and duties and ensures harmony between their beliefs and actions. Throughout history, many scholars have contributed to this field, forming a common methodology and scholarly language. Fiqh and Usul al-Fiqh have encountered numerous issues for which there are no direct textual evidence. Particularly, contemporary fiqh problems in areas such as economics, food, medicine, worship, and family have been discussed in nevāzil books. The primary causes of these problems include innovations introduced by science and technology, globalization, and the human desire for a more comfortable life. These factors have made it necessary to address new issues from a religious perspective. Islamic scholars have evaluated these current fiqh issues under the framework of nevāzil fiqh, taking into account Islam's universality, flexibility, and principles of facilitation and necessity. This article aims to reveal how Usul al-Fiqh functions in solving contemporary problems and the perspectives it offers. In resolving modern issues, it is essential to understand the textual sources correctly, analyze the evidence and reasoning, and preserve human dignity. Concepts such as maqāṣid al-sharīʿah (objectives of Islamic law), kullī qawāʿid (universal principles), and fiqh al-wāqiʿ (understanding the reality of life) are key methodological elements in addressing these issues. The study was conducted using textual analysis and historical document review methods, examining the principles and rules presented by Usul al-Fiqh in solving contemporary fiqh problems.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Usul al-Fiqh, Contemporary, Function, Reason

Usûl-i Fıkhın İşlevi ve Güncel Fıkhî Problemlere Dair Yaklaşımı

Öz

Usûl-i fıkıh, dinin temel kaynaklarının nasıl anlaşılması gerektiğini açıklar ve bu kaynaklardan şer’î amelî hükümler çıkarılmasını amaçlar. Bu yöntemle ibadet ve hukukla ilgili diğer meseleler İslâm teşriinin genel maksatları çerçevesinde çözüme kavuşturulur. Çalışma, Usûl-i fıkhın işlevini ve güncel fıkhî problemlere dair yaklaşımını incelemeyi konu edinmektedir. Usûl-i-fıkıh, fıkhın kaynaklarını, delillerini ve kurallarını ele aldığı için İslâm bilgi nazariyesi olarak da kabul edilmiştir. Hem aklî hem de naklî özellik taşıyan bu disiplin, bireyin hak ve görevlerini öğrenmesine ve inanç ile eylemlerinin uyumunu sağlamasına yardımcı olur. Tarih boyunca birçok âlim tarafından ele alınan bu ilim dalı, ortak bir metodoloji ve ilim dili oluşturmuştur. Fıkıh ve usûl-i fıkıh, zamanla hakkında doğrudan nas bulunmayan birçok meseleyle karşılaşmıştır. Özellikle ekonomi, gıda, tıp, ibadet ve aile konularındaki güncel fıkhî problemler nevâzil kitaplarında ele alınmıştır. Bu problemlerin temel sebepleri arasında bilim ve teknolojiyle ortaya çıkan yenilikler, küreselleşme ve insanın konfor arayışı yer almaktadır. Bu durum, yeni meselelerin dinî açıdan ele alınmasını zorunlu kılmıştır. İslâm âlimleri, güncel fıkhî meseleleri İslâm’ın evrenselliği, kolaylaştırma ve zarûret ilkesi çerçevesinde nevâzil fıkhı kapsamında değerlendirmiştir. Bu makale, usûl-i fıkhın güncel problemleri nasıl çözdüğünü ve sunduğu yaklaşımları ortaya koymayı amaçlamaktadır. Güncel problemlerin çözümünde nasların doğru anlaşılması, delil ve illet analizinin yapılması ve insan onurunun korunması esastır. Makâsıdü’ş- şerîa, küllî kaide kavramları, meselelerin çözümünde temel metodolojik unsurlardır. Çalışma, metin analizi ve tarihi döküman taraması yöntemiyle gerçekleştirilmiş ve bu yolla usûl-i fıkhın güncel problemlere yönelik sunduğu yöntem ve kurallar incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, Fıkıh Usûlü, Güncel, İşlev, Akıl

Kaynakça

• Akyüz, Vecdi. Dört Mezhep İmamı. İstanbul: İFAV Yayınları, 1999.
• Apaydın, H. Yunus. “Şer’î Hükmün Tabiatı”. Modern Çağda Fıkhın Anlam ve İşlevi. İstanbul: Ensar, 2019.
• Arslan, Hüsamettin. Epistemik Cemaat. İstanbul: Paradigma, 2017.
• Atıcı, Ömer Faruk. Felasifü’t-Tarih. İstanbul: Sokak Yayın Grubu, 2021.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmi. Kitabu’l-Fakih ve’l-Mütefakki. thk. İsmail el-Ensari, Dımeşk: Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir. Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. et-Takrîb ve’l-İrşâd. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1998.
• Bedir, Murtaza. “Usûlü’l-Fıkhın Geçmişi ve Günümüzdeki Müfredatı”. Kelâm İlmi İslâm Hukukunda İçerik Sorunları. İstanbul: Ensar, 2017.
• Candan, Abdurahman. “Fıkıhta Sedd-u Babi’l-İçtihad ve Kıyas Bağlamında Yorumu Sınırlandırma Çabaları”. Kırıkkale İslâmi İlimler Fakültesi Dergisi 3/5 (2018), 9-26.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Füsûl fi’l-Usûl. İstanbul: İrşad, 1998.
• Çağıl, Orhan Münir. Hukuk Metodolojisi Dersleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Dersleri, 1952.
• Debbusi, Ebî Zeyd Abdûllâh b. Ömer. Usûlü’l--Fıkh. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2006.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Fıkıh Usûlünun İşlevi ve İctihad Yöntemleri Hakkında Genel Bir Değerlendirme”. İslâmi İlimlerde Metodoloji/Usûl Meselesi (Tartışmalı İlmi İhtisas Toplantıları). İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Ebû Zehre, Muhammed b. Ahmed b. Mustafâ . Fıkıh Usûlü. çev. Abdulkadir Şener, Ankara: Fecr Yayınevi, 2000.
• Ebyârî, Ali b. İsmail. et-Tahkik ve’l-Beyân fi Şerhi’l-Burhân fî Usûli’l-Fıkıh. Kuveyt: Daru’l-Ziya, 2011.
• Emiroğlu, İbrahim - Altunkaya, Hülya. Örnekleriyle Mantık Sözlüğü. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
• Erdoğan, Mehmet. “İslâm Düşüncesinin Kurucu Unsuru Olarak Usûlü’l-Fıkıh Kelâm, İslâm Felsefesi ve Tasavvufla İlişkisi”. İsimli Tebliğin Müzakeresi, İslâm Düşüncesinin Kurucu Unsurları Usûlü’l-Fıkıh, Kelâm Tasavvuf ve İslâm Felsefesi. İstanbul: Ensar Yayınları, 2016.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. el-Mustasfâ. thk. İbrahim M. b. Ramazan, Beyrut: Dâru’l-Erkam, 1994.
• Görgün, Tahsin. “Mâhiyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/336-338. İstanbul: TDV Yayınları,2003.
• Gözler, Kemal. Fıkıh-Hukuk İlişkisi. Bursa: Ekin Yayınları, 2019.
• Hallâf, Abdulvahhâb. İlmu Usûli'l-Fıkh. Beyrut: Dârü’l- Fazile, 2014.
• Harman, Ömer Faruk vd. “İslâm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/2-23. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Hasan, Ahmet. İlk Dönem İslâm Hukuk Biliminin Gelişimi Çev. Haluk Songur, İstanbul: Rağbet Yayınları, 1999.
• Hoyladı, Adnan. Hanefî Mezhebinin Teşekkül Süreci. İstanbul: İFAV Yayınları, 2022
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn ed-Dımaşkî eş-Şâfiî. Târihu Dımeşk. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
• İbn Âşûr, Muhamamed Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et-Tâhir et-Tûnisî. Masasidü’ş-Şeriati’l-İslâmiyye. Amman: Dâru’n-Nefais, 2001.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed. Âdâbu’ş-Şafiî ve menâkıbuh. thk. Abdülğanî Abdülhâlık Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• İbn Haldun, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahman b. Muhammed. b. Muhammed. Mukaddimetü İbn Haldun. Beyrut: Dâru’l-Erkam, 2001.
• İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr Cemâlûddîn Osmân b. Ömer b. Ebî Bekr b. Yûnus. Münteha’l-Usûl fi İlmi’l-Usûl ve’l-Cedel. Beyrut:Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Kahraman, Abdullah. Güncel Dinî Konular ve Fıkhî Hükümler. Malatya: Nasihat Yayınları, 2017.
• Karadâğî, Alî Muhyiddîn. İçtihat ve Fetva. çev. Mustafa Bülent Dadaş, İstanbul: Nida Yayınları, 2019.
• Karaman, Hayreddin. İslâm Hukukunda İctihad. İstanbul: İFAV Yayınları, 1996, 24-40.
• Karaman, Hayreddin. Fıkıh Usûlü. İstanbul: Ensar Yayınları, 2010, 51-56.
• Kaya, Eyyüp Said. “Taklid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/461-465. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Keleş, Ekrem vd., Güncel Dinî Meseleler İstişare Toplantısı- X. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2020.
• Keskioğlu, Osman. Fıkıh Tarihi ve İslâm Hukuku. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2003.
• Koca, Ferhat. “Mezhep”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/537-542.Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Koçak, Zeki. Usûlü’l-Fıkhın Dayandığı İlimler. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2023.
• Köksal, A. Cüneyd. Usûlü’l--Fıkhın Mâhiyeti ve Gayesi (Doktora Tezi) İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.
• Köksal, Asım Cüneyd - Dönmez, İbrahim Kâfi. “Usûlü’l-Fıkh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/201-210. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Kumaş, Ali – Mehmet, Ümitli. “Sadrüşşerîa’nın Usûl Düşüncesinde Fıkıh Usûlü’nün Mahiyeti”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 17/2 (2017). 75-92.
• Kutluer, İlhan. “Düşünce”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/53-57. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Mahmesani, Subhi Recep. İslâm Hukuk Felsefesi (Felsefetü’t-Teşrî’ fi’l-İslâm). Çev. Yaşar Çolak, İbrahim Paçacı, Dursun Aygün, Mustafa Baş, Ömer Gülden, Ankara: Türkiye İlahiyatçıları Birliği Vakfı Yayınları, 2013.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Feramuz. Mir’âtü’l-Usûl. İstanbul: Salah Bilici, 1966.
• Muhsin Hamdi. İbn Haldûn’un Tarih Felsefesi. çev. Fuat Aydın, İstanbul: VakıfBank Kültür Yayınları, 2022.
• Naci, Hüseyin. Usûlü’l-Fıkıh Nasıl Tedris edilmeli? Dâru’l-Fünun Hukuk Fakültesi Mecmuası. 1341/1922.
• Okuyucu, Nail. “Hicri Üçüncü Asırda İmam Şâfiî’nin Eserlerinin Rivayeti ve er-Risâle’nin Okunurluğu”. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 50 (2016), 23-56.
• Orman, Sabri vd. Para, Faiz ve İslâm. İstanbul: İslâmî İlimler Araştırma Vakfı Yayınları, 1992.
• Ömerî, Ali Muhammed. el-Hilâf Beyne Ebî Hanîfe ve Ashâbihi ve Mevkifu’l-Eimmeti’l-Aherine min Haza’l-Hilâf. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykan, 2002.
• Pezdevî, Ebü’l-Hasen Ebü’l-Usr Fahrü’l-İslâm Alî b. Muhammed. Usûlü’l--Pezdevî. tahrîc, Kasım b. Kutluboğa, thk. Said Bektaş, Beyrut: Dâru’l-Beşairi’l-İslâmiyye, 2014.
• Sadru’ş-Şerîa, Ubeydullah b. Mes’ûd b. Tâcu’ş-Şerîa. et-Teavzîh fi Halli Gavâmizi’t-Tenkih, Haşiyetü Munîri’t-Tavzîh, el-Mısbâhî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2014.
• Saymerî, Abdullah Hüseyin b. Ali. Mesailû’l-Hilâf fî Usûli’l-Fıkıh. İstanbul: İlim Kapısı, 2020.
• Sifil, Ebubekir. Modern İslâm Düşüncesinin Tenkidi, İstanbul: Rıhle Kitap, 2013.
• Şa῾ban, Zekeyyüddîn. İslâm Hukuk İlminin Esasları (Usûlü’l--Fıkh). çev. İbrahim Kâfi Dönmez, Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Şâtibi, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî. el-Muvâfakât. thk. Abdullah Dıraz. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1996.
• Topaloğlu, Bekir. “Din”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/322-325 İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yaman, Ahmet - Çalış, Halit. İslâm Hukukuna Giriş. İstanbul: İFAV Yayınları, 2016.
• Yaman, Ahmet. “Fıkıh Usûlü İşlevini Tamamladı mı?”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 57 (2019), 25-46.
• Yaman, Ahmet. “Fıkıh Usûlüne Dair Modern Tartışmalar”, İsimli Tebliğin Müzakeresi, Modern Çağda Fıkhın Anlam ve İşlevi. 06-07 Nisan 2019, İstanbul: 2019, 40-54.
• Yaman, Ahmet. “İslâm Hukuk İlmi Açısından Makâsıt İçtihadının Ya da Gai/Teolojik Yorum Yönteminin İlkeleri Üzerine”, Makâsıd ve İçtihad. Hz. Ahmet Yaman, Konya: Yediveren, 2002.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kelâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/196-203. İstanbul: TDV Yayınları, 2022.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Abbasiler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/31-48. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.