Modalite Konusunun Kilis Mantık Okulu Eğitimine Yansıması: Zübdetü’l-Muhtelitât Mine’t-Tasdikât Adlı Eser Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 2, 421 - 446, 20.07.2025

Ayşe Acarer

https://doi.org/10.69576/ihya.1629488

Öz

Aristoteles mantığı, şarihler dönemiyle birlikte İslam mantıkçıları tarafından müstakil bir bilim olarak kabul görmüştür. İslam mantıkçıları mantık konularını ele alırken Aristoteles’in görüşlerini detaylandırarak bu görüşleri, İslam dinine ait bilimlerde kullanmış ve çoğu zaman bir yöntem bilimi olması sebebiyle bunu dini çıkarımlar yapmak amacıyla kullanmışlardır. İslam düşüncesi içerisinde mantık ilminin konumu, yetkin mantık âlimleri yetişmesini ve büyük bir mantık külliyatının oluşmasını sağlamıştır. Osmanlı medreselerinde okutulan mantık eğitimi, İslam mantık tarihinin Osmanlı Dönemi’ne yansıması hususunda temel bir örnek niteliği taşır. Her dönemde kurulan Osmanlı medreselerinin müfredatında, ders saatleri farklı olsa bile, mantık ilmine yer verilmiştir. Bu medreselerde verilen mantık eğitimi, diğer İslamî ilimlerin öğrenimine geçiş için bir eşik olarak kabul edilmektedir. Osmanlı medreseleri ders müfredatında mantık ilmine verilen değere rağmen bu alanda çok az sayıda telif eser kaleme alınmıştır. Kilisli Hocazâde Mehmet Tahir Efendi’ye ait (ö. m. 1889) Zübdetü’l-Muhtelitât mine’t-Tasdîkât adlı risale, bahsi geçen az sayıda telif eserden biridir. Eser, yalnızca modalite konusu üzerine yazılmış kapsamlı risalelerden biridir. Tafsilatlı anlatımı, konunun bütün incelikleriyle tahlil edilmesi, modların tablolarla desteklenmesi, söz konusu eseri özel kılmaktadır. Bu çalışmada, eserin yazarı Kilisli Hocazâde Mehmet Tahir Efendi’nin de içerisinde bulunduğu Kilis Mantık Okulu’na ve İslam mantık tarihinde modalite problemine yer verilmiştir. Ayrıca Kilisli Hocazâde Mehmet Tahir Efendi’ye ait Zübdetü’l-Muhtelitât mine’t-Tasdîkât adlı risalenin ana konusu olan modalite meselesinin Aristoteles’in mantık anlayışında nasıl ele alındığı, ardından konunun İslam mantık tarihi geleneğinde nasıl işlendiği araştırılmıştır. Aristoteles mantığında ele alınan şekliyle modalite konusunun, İslam mantık tarihinde ve çalışmada esas alınan risale özelinde literatüre katkı sağlaması beklenen Osmanlı medrese eğitimi geleneğine yansıması ile problemin hangi bağlamlarda değişim ve gelişim gösterdiğinin tespiti çalışmanın hedefleri arasındadır. Bahsi geçen gelişimin İslam mantık tarihi açısından literatüre sağladığı katkının anlaşılması, konunun problematik yönlerinin ve dönemsel açıdan ayrımlarının tespiti ile bu ayrımları gerektiren motivasyonların kavranmasıyla mümkündür.

Anahtar Kelimeler

Mantık , Aristoteles , Modalite , Hocazâde , Kilis Mantık Okulu.

The Reflection of the Subject of Modalite in the Education of Kilis Logic School: An Evaluation of the Work Named Zubdat al-Mukhtalatat min al-Tasdiqat

Öz

Aristotelian logic was accepted as an independent science by Islamic logicians with the period of commentators. While Islamic logicians were dealing with the subjects of logic, they elaborated Aristotle’s views and used these views in the sciences of the Islamic religion and often used it to make religious inferences because it was a methodology. The position of logic in Islamic thought has ensured the training of competent logicians and the formation of a large collection of logic. The logic education given in Ottoman madrasahs is a fundamental example of the reflection of the history of Islamic logic on the Ottoman Period. Logic was included in the curriculum of Ottoman madrasahs established in every period, even if the lesson hours were different. The logic education given in these madrasahs is considered a threshold for the transition to the learning of other Islamic sciences. Despite the value given to logic in the curriculum of Ottoman madrasahs, very few copyrighted works were written in this field. The work of Kilisli Hocazâde Mehmet Tahir Efendi (d. m. 1889) called ‘Zubdat al-Mukhtalatat min al-Tasdiqat is one of the few copyrighted works mentioned. The work is one of the comprehensive treatises written only on the subject of modality. Its detailed narration, analysis of the subject with all its subtleties, and support of the modes with tables make the work in question special. This study includes the Kilis School of Logic, which the author of the work, Kilisli Hocazâde Mehmet Tahir Efendi, is also a member of, and the problem of modality in the history of Islamic logic. In addition, the main subject of the treatise Zubdat al-Mukhtalatat min al-Tasdiqat by Kilisli Hocazâde Mehmet Tahir Efendi, how the modality issue was addressed in Aristotle’s understanding of logic, and then how the subject was handled in the tradition of Islamic logic history, was investigated. The study aims to determine the reflection of the modality issue as addressed in Aristotelian logic in the history of Islamic logic and in the Ottoman madrasah education tradition, especially in the treatise on which the study is based, and in which contexts the problem underwent change and development.Understanding the contribution of the mentioned development to the literature in terms of the history of Islamic logic is possible by identifying the problematic aspects of the subject and its distinctions in terms of periods, and by comprehending the motivations that necessitate these distinctions.

Anahtar Kelimeler

Logic , Aristotle , Modality , Hocazâde , Kilis Logic School

Kaynakça

• Altunya, Hülya. “Problems Encountered in Teaching Logic in Faculties of Theology”. Yükseköğretim ve Bilim Dergisi, 4/1 (Zonguldak: 2014): 51-55.
• Aristoteles. Organon III, Birinci Analitikler. çev. Hamdi Ragıp Atademir. İstanbul: MEB Yayınları, 1989.
• Ayık, Hasan. İslâm Mantık Geleneği ve Doğuluların Mantığı. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• Aynî, Mehmet Ali. “Türk Mantıkçıları”. Sadeleştiren: Naim Şahin. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 17 (Ankara: 2005): 343-354.
• Bingöl, Abdülkuddûs. Gelenbevî’nin Mantık Anlayışı. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Bolay, Naci. İbn Sîna Mantığında Önermeler. İstanbul: MEB Yayınları, 1994.
• Cevizci, Ahmet. Paradigma Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları, 1999.
• Çapak, İbrahim. “Ebu Salt Danî’nin Modalite Anlayışı”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10 (Sakarya: 2004): 69-92.
• Çapak, İbrahim. “İlk Dönem İslam Mantıkçılarının Modalite Yaklaşımı”. Felsefe Dünyası, 39 (Ankara: 2004): 46-60.
• Ebherî, Esîrüddin. Keşfü’l-Hakâik fi-Tahriri’d-Dakâik. Tahkik ve neşir: Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul: Çantay Yayınları, 1998.
• Farâbî. Kitâbu’l-İbâre, el-Mantık inde’l-Farâbî I. Tahkik: Refîk el-Acem. Beyrut: Dâru’l-Maşrık, 1985.
• Gündüz, Ramazan. Kilisli Abdullah Enverî’nin Usûl-i Cedide Zübdesi Türkî Risalesi Üzerine Bir İnceleme. Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Hazar, Ahmet Turan. “Ulema ve Camileriyle Kilis Medreseleri”. Vakıflar Dergisi, 24 (Ankara: 1995): 75-92.
• İbn Haldun. Mukaddime II. çev. Süleyman Uludağ. 2. Baskı. İstanbul: Dergah Yayınları, 1991.
• İbn Sîna. Kitâbu’ş-Şifâ, Metafizik I-II. çev. Ekrem Demirli ve Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayınları, 2004-2005.
• İbn Sîna. Yorum Üzerine. çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
• İmamoğlugil, Halil. Kilisli Abdullah Efendi’nin Kıyas Anlayışı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1999.
• Jabre, Farid, Samih Dgheim, Rafic Al-Ajam ve Gerard Gihamy. Encyclopedia of Arabic Terminology of Logic. 1. Baskı. Lübnan: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Kazvinî, Necmeddin Ali b. Ömer el-Kâtibî. er-Risaletu’ş-Şemsiyye fi’l-Kavaidi’l-Mantıkiyye. Tahkik: Mehdi Fazlullah. Beyrut, 1998.
• Kömürcü, Kamil. Esîrüddin el-Ebherî’nin Mantık Anlayışı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Kilisli Hocazâde Abdullah Efendi (Enverî). Zübdetü’l-Haşiyeti’l-Cedîd. İstanbul: 1290.
• Kilisli Hocazâde İsmetullah Efendi. Hulâsa-i İlm-i Mantık. çev. Mehmet Tektuna. Haleb: Sadâ-yı Şehbâ Matbaası, 1327.
• Kilisli Hocazâde Mehmed Tahir Efendi. Zübdetü’l-Muhtelitât Mine’t-Tasdîkât. İstanbul: 1299.
• Köz, İsmail. “Modern Türk Düşüncesinde Mantık Çalışmaları”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 43/1 (Ankara: 2002): 135-169.
• Lukasiewicz, Jan. Aristotle’s Syllogistic. Oxford: Oxford Press, 1998.
• Öner, Necati. “Klasik Mantıkta Modalite-I, Modal Önermeler”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 15 (Ankara: 1967): 69-86.
• Ross, David. Aristoteles. çev. Ahmet Arslan, İhsan Oktay Anar, Özcan Kavasoğlu ve Zerrin Kurtoğlu. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2002.
• Street, Tony. İslam Mantık Tarihi. çev. Harun Kuşlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• Şavklıyıldız, Ayşe. “Bir Düşünme Biçimi Olarak Aristoteles Öncesi Şartlı Yapılar”. FLSF Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, 23 (2017): 241-258.
• Şavklıyıldız, Ayşe. “İbn Sînâ’da Şartlı Kıyasın Yapısı ve Epistemik Değeri -Batılı Modern Mantıkçıların Savunuları Bağlamında-“. SDÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, 39/1 (2017), 81-100.
• Tevfik, Rıza. Kâmus-ı Felsefe. İstanbul: Amira Matbaası, 1330.
• Timuçin, Afşar. Felsefe Sözlüğü. 5. Baskı. İstanbul: Bulut Yayınları, 2004.
• Türker, Sadık. Aristoteles, Gazzâlî ile Leibniz’de Yargı Mantığı. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2002.
• Ülger, Mustafa ve Ramazan Gündüz. “Kilisli Abdullah Enverî’nin Mantık-Din İlişkisine Bakışı”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 18/1 (Elazığ: 2013): 57-70.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Cihet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 7 (1993): 312-314.