Rihle Faaliyetlerinin Kayrevan’da Kıraat İlminin Gelişimine Etkileri

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 2, 795 - 817, 20.07.2025

Mustafa Hilmi Bilican

https://doi.org/10.69576/ihya.1641322

Öz

İlim, tarih boyunca insanlık için en değerli ve en temel unsurlardan biri olmuştur. İslam medeniyetinde ise ilim, hem bireysel hem de toplumsal gelişimin en önemli araçlarından biri olarak kabul edilmiştir. Bu bağlamda, ilme olan derin alaka ve bağlılık, farklı coğrafyalarda yaşayan âlimlerin bilgiye ulaşmak için yaptığı uzun yolculuklara, yani rihlelere dönüşmüştür. Rihleler, sadece bir yerden başka bir yere yapılan seyahatler değil, aynı zamanda İslam dünyasında bilgiye ve hikmete olan özlemi simgeleyen, ilmî altyapıyı zenginleştiren ve farklı kültürleri birbirine yakınlaştıran süreçlerdir. Bu yolculuklar, ilmî birikimin artmasında, bilgilerin doğru şekilde aktarılmasında ve farklı disiplinlerin gelişiminde önemli bir rol oynamıştır. Özellikle kıraat âlimlerinin yaptıkları rihleler söz konusu sahanın gelişmesinde ve şekillenmesinde belirleyici olmuştur. Kıraat uleması, bu yolculuklar sırasında kıraat konusunda kendilerini geliştirerek, çeşitli kıraat ve rivayetlerin öğretildiği ders halkalarında bulunmuşlar, farklı okuma yöntemlerini öğrenmişlerdir. Ayrıca öğrendikleri ilmi memleketlerinde ve gittikleri muhtelif şehirlerde öğretmiş, kıraat ilminin daha geniş bir alanda yayılmasına katkı sağlamışlardır. Kayrevan kurrası özelinde de durum pek farklı değildir. Diğer İslam coğrafyasında olduğu gibi Kayrevanlı kurra da kendilerini memleketlerinde belli bir seviyeye kadar geliştirdikten sonra daha fazla bilgiye ulaşmak ve farklı hocalardan dersler alabilmek gayeleri ile rihleler tertip etmiş ve bu rihleler kıraat ilminin aktarımında bir köprü vazifesi görmüştür. İşte bu makelede Kayrevan ile diğer ilim merkezleri arasındaki rihleler incelenerek söz konusu yolculukların Kayrevan kıraat birikimine etkilerinin ortaya konulması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kıraat , Rihle , Kayrevan , Kâri , Kurrâ

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, İhya Dergisi'nin tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Bu makalenin yazımında hali hazırda devam etmekte olan "Kayrevan'da Kıraat İlmi" isimli doktora tezinin bir bölümünden istifade edilmiştir.

The Impact of Rihla Activities on the Development of Qira'at Studies in Kairouan

Öz

Knowledge has been one of the most valuable and fundamental elements for humanity throughout history. In Islamic civilization, it is regarded as one of the most important means for both individual and societal development. In this context, the deep interest in and attachment to knowledge gave rise to long journeys undertaken by scholars from various geographical regions in pursuit of learning, known as rihla journeys. Rihlas were not merely physical travels from one location to another; they also symbolized the longing for knowledge and wisdom in the Islamic world, enriched the intellectual infrastructure, and fostered intercultural connections. These journeys played a significant role in increasing the accumulation of knowledge, ensuring the accurate transmission of information, and contributing to the development of various disciplines. Especially in the field of qira’at (the recitation of the Qur'an), the rihlas undertaken by qira’at scholars were instrumental in the evolution and shaping of this discipline. During these travels, scholars of qira’at deepened their expertise, learned diverse recitation methods, and attended sessions where different readings and narrations were taught. They also shared the knowledge they had acquired upon returning to their homelands and in other cities they visited, thus contributing to the wider dissemination of qira’at knowledge. The situation was no different for the Qur’an reciters from Kairouan. Like their counterparts in other parts of the Islamic world, the qurra (Qur’an reciters) of Kairouan, after reaching a certain level of mastery in their hometowns, embarked on rihla journeys to further their learning and benefit from the instruction of various scholars. These rihlas played a pivotal role in the transmission and development of qira’at knowledge.

Anahtar Kelimeler

Qira’at , Rihla , Kairouan , Qāriʾ , Qurrāʾ

Kaynakça

• Abdulvehhâb, Hasan Hüsnî, Varakât ani’l-hadârati’l-ʿarabiyye bi-İfrîkiyye’t-Tûnusiyye, Tunus: Mektebetü’l-Menâr, 1965.
• Akyüz, Hüseyin, Kavram Atlası Hadis I, Ankara: Gazi Kitabevi, 2020.
• Başal, Abdülhalim, Endülüs Kıraat Ekolü, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları, 2022.
• Bekrî, Ebû Ubeyd el-, el-Mağrib fî zikri bilâdi İfrîkiyye ve’l-Mağrib ve huve cüz’ün min kitâbi’l-Mesâlik ve’l-Memâlik, Bağdat: Mektebetü’l-Müsennâ, 1857.
• Dabbî, Ebû Caʿfer Ahmed b. Yahyâ b. Ahmed b. Amîre, Buğyetü’l-mültemis fî târîhi ricâli ehli’l-Endelüs, nşr. Dârü’l-Kâtibi’l-ʿArabî, Kahire: Dârü’l-Kâtibi’l-ʿArabî, 1967.
• Debbâğ, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed el-Ensârî el-Üseydî, Meʿâlimü’l-îmân fî maʿrifeti ehli’l-Kayrevan, thk. İbrahim Şebbûh, Tunus: Mektebetü’l-ʿAtîka, 1978.
• Ebû Bekr el-Mâlikî, Ebû Bekr b. Abdullâh b. Muhammed, Riyâdu’n-nüfûs fî tabakāti ʿulemâʾi’l-Kayrevân, thk. Beşîr el-Bekûş, 2 cilt, Beyrut: Dâru’l-Ğarbî’l-İslâmî, 1414/1994.
• Ebu’l-ʿArab, Muhammed b. Ahmed b. Temîm et-Temîmî el-Mağribî el-İfrikî, Ṭabakātü ʿulemâʾi İfrîkiyye ve Ṭabakātü ʿulemâʾi Tûnis, Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Lübnânî, 1920.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. el-Herevî, Tehzîbu’l-luga, thk. Muhammed ʿAvd Mirʿab, Beyrut: Dâru İhyâʾi’t-Turâsi’l-ʿArabî, 2001.
• Günerhan, Uğur, İslam Eğitim Tarihinde Bir Metot Olarak Rihle, Ankara: DBY Yayınları, 2020.
• Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh el-Bağdâdî er-Rûmî, Muʿcemü’l-büldân, 7 cilt, Beyrut: Dâru Sâdir, 1995.
• Hamîtû, Abdulhâdî, Kırâatü İmâm Nâfiʿ ʿinde’l-Meğâribe min rivâyeti Ebî Saʿîd Verş, Fas: Menşûrâtü Vezârati’l-Evkâfi ve’ş-Şuʾûni’l-İslâmiyye, 2003.
• Harb, Zübeyr b. İlm, [Başlıksız ya da eksik giriş – yayın adı belirtilmemiş], Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1983.
• Humeydî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Fütûh b. Abdullâh, Cezvetü’l-muktebis fî târîhi ʿulemâʾi Endelüs, Tunus: Dâru’l-Ğarbî’l-İslâmî, 2008.
• İbn Beşküvâl, Ebu’l-Kâsım, Kitâbü’s-Sıla fî târîhi aʾimmeti’l-Endelüs ve ʿulemâʾihim ve muhaddisîhim ve fukahâʾihim ve üdebâʾihim, 2 cilt, Tunus: Dâru’l-Ğarbî’l-İslâmî, 2010.
• İbn Cezerî, Muhammed b. Muhammed b. Yûsuf Şemsü’d-Dîn Ebü’l-Hayr, Ğâyetü’n-nihâye fî tabakāti’l-kurrâʾ, 3 cilt, Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1933.
• İbn Ebbâr, Muhammed b. Abdullâh b. Ebî Bekr el-Kâdî el-Belensî, et-Tekmile li Kitâbi’s-Sıla, thk. Abdüsselâm el-Herrâs, 4 cilt, Lübnan: Dâru’l-Fikr, 1405/1995.
• İbn Faradî, Ebû’l-Velîd Abdullâh b. Muhammed b. Yûsuf b. Naṣr el-Ezdî, Târîḫu ʿulemâʾi’l-Endelüs, 2 cilt, Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1408/1988.
• İbn Ferhûn, Burhânüddîn İbrâhîm b. ʿAlî, ed-Dîbâcü’l-müẕheb fî maʿrifeti aʿyâni ʿulemâʾi’l-meẕheb, thk. Muhammed el-Ahmedî Ebü’n-Nûr, 2 cilt, Kahire: Dâru’t-Turâs, 1972.
• İbn Haldûn, Abdurrahmân, Mukaddime-i İbn Haldûn, thk. Abdullâh Muhammed ed-Dervîş, Dımeşk: Dâru Yaʿrub, 2004.
• İbn Hayr, Ebû Bekir Muhammed b. Ömer b. Halîfe el-Lemtûnî el-Emevî el-İşbîlî, el-Fehrese, thk. Muhammed Fevâd Mansûr, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fadl Muhammed b. Mukerrem b. ʿAlî Cemâlüddîn b. Manzûr er-Ruveyfîʿî, Lisânü’l-ʿArab, 15 cilt, Beyrut: Dâru Sâdir, 1414/1993.
• Îsâ, Muhammed Abdulhamîd, Târîḫu’t-taʿlîm fi’l-Endelüs, Kahire: Dâru’l-Fikri’l-ʿArabî, 1982.
• Kâdî ʿIyâd, Ebû’l-Fadl ʿIyâd b. Mûsâ el-Yahs̱ubî, Tertîbu’l-medârik ve takrîbu’l-mesâlik, thk. İbn Ṭâvît et-Tancî vd., 8 cilt, Mağrib: Matbaʿatu Feddâle, 1983.
• Mahfûẓ, Muhammed, Terâcimü’l-müʾellifîne’t-Tûnisiyyîn, Beyrut: Dâru’l-Ğarbî’l-İslâmî, 1994.
• Maḫlûf, Muhammed b. Muhammed b. Ömer b. ʿAlî İbn Sâlim, Şeceratü’n-nûri’z-zekiyye fî tabakāti’l-Mâlikiyye, 2 cilt, Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Makkarî, Şihâbü’d-Dîn Ahmed b. Muhammed et-Telemsânî, Nefhu’t-tîb min gusni’l-Endelüsi’r-ratîb, Beyrut: Dâru Sâdir, 1968.
• Mâlikî, Ebû Bekr Abdullâh b. Ubeydullâh, Riyâdu’n-nüfûs fî tabakāti ʿulemâʾi’l-Kayrevân ve İfrîkiyye ve zuẖẖâdihim ve ʿubbâdihim ve nesâkihim ve seyrun min ahbârihim ve fadâʾilihim ve evṣâfihim, 2 cilt, Kahire: Mektebetü’n-Nahdati’l-Miṣriyye, 1983.
• Mehdevî, Ebü’l-ʿAbbâs Ahmed b. ʿAmmâr, Şerhu’l-Hidâye, thk. Ḥâzim Saʿîd Ḥaydar, Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1996.
• Merrâkuşî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Muhammed, el-Beyânu’l-mugrib fî ahbâri’l-Endelüs ve’l-Magrib, 2 cilt, Beyrut: Dâru’s-Sekâfe, 1983.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Aybeg, el-Vâfî bi’l-vefeyât, thk. Abdülkadir el-Arnaût – Tüzkî Mustafa, Beyrut: İhyâʾu’t-Turâsi’l-ʿArabî, 2000.
• Şelebî, Hind, el-Ḳırâʾât bi-İfrîkiyye mine’l-fethi ilâ’l-muntaṣafi’l-karni’l-ḫâmisi’l-hicrî, Dâru’l-ʿArabiyyeti li’l-Kitâb, 1983.
• Şevât, Ḥüseyn b. Muhammed, Medresetü’l-hadîs fi’l-Kayrevân mine’l-fethi’l-İslâmî ilâ muntaṣafi’l-karni’l-ḫâmisi’l-hicrî, Riyad: Dâru’l-ʿÂlemiyyeti li’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1990.
• Tâzî, Abdülhâdî et-, Rihletü’r-ruhhâlati Mekke: fî mie rihle Magribiyye ve rihle, thk. ʿAbbâs Sâlih Taşkendî, Riyad: Müʾessetü’l-Furkân li’t-Turâsi’l-ʿArabî, 2005.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. ʿOsmân et-Türkmânî el-Fârikī ed-Dımaşkī, Maʿrifetü’l-kurrâʾi’l-kibâr ʿale’t-tabakāti ve’l-aʿṣâr, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1997.
• Zeytûn, Muhammed Muhammed, el-Kayrevân ve devruhâ fi’l-hadârati’l-İslâmiyye, Kahire: Dâru’l-Menâr, 2007.