CEZAYİR BÖLGESİNDE İBÂZÎ MEZHEBİNİ CANLANDIRAN ÇOK YÖNLÜ BİR MÜFESSİR: MUHAMMED B. YUSUF ETTAFEYYİŞ

Yıl 2019, Sayı: 6, 58 - 98, 01.10.2019

Güven Ağırkaya

Öz

Hâricîler, İslam düşünce tarihinin ilk ortaya çıkan oluşumudur. Bu teşekkül, tarihi süreçte önce kendi içinde gruplara ayrılmış ve bu gruplardan sadece İbâzîler günümüze kadar varlıklarını devam ettirmişlerdir. Günümüzde varlıklarını devam ettirdikleri yerlerden biri de Cezayir bölgesidir. Bu bölgede 20. yüzyılda yetişen önemli İbâzî âlimlerden biri Muhammed b. Yusuf Ettafeyyiş’tir. İslamî ilimler konusunda çok yönlü bir âlim olan Ettafeyyiş, bir asra yakın ömrünü bulunduğu bölgede İbâzî mezhebine âdeta vakfederek ilmî ve sosyal faaliyetler yürütmüştür. Ettafeyyiş hayatı, eserleri, fikirleri ve sömürgecilerle mücadelesi gibi pek çok alanda, yaşadığı bölgede büyük izler bırakmış bir şahsiyettir. Bu sebeple Ettafeyyiş, İbâzî mezhebi müntesipleri arasında bir başvuru mercii anlamında kutbü’l-eimme olarak tanıtılmakta ve çokça referans gösterilmektedir. Müellif hayatının farklı dönemlerinde üç tefsir yazmış olup kaynaklarda üç yüz kadar eserinin olduğu zikredilmektedir

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Ettafeyyiş, Itfeyyiş, İbâzîlik, Hâricîlik

A MULTI DIRECTIONAL CUSTOMER REFRESHING THE IZBIZI SECURITY IN ALGERIA REGION: MUHAMMED B. YUSUF ETTAFEYYIS

Öz

Khâridjites are the first emergence of the history of Islamic thought. This sect was divided into groups within itself in the historical process and only Ibadites continued to exist till today. One of the districts where they exist today is the Algerian region. In the 20th century, one of the most important of the Ibadites scholars in this region was Muhammad ibn Yusuf Attafayyish. Attafayyish, a versatile scholar in the field of Islamic sciences, devoted almost a century to the Ibadite sect in the region that he dwelt and carried out scientific and social activities. Attafayyish is a character who has left great traces in the region in many areas such as his life, works, ideas, and his struggle against colonialists. For this reason, Attafayyish is referred to as the Qutb al-eimme in the sense of a referral authority among the adherents of the Ibadite sect, and so he is often referred. The author has written three exegeses in different periods of his life and it is mentioned in the sources that he has penned about three hundred works

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Attafayyish, Isfayyish, Ibâdism, Khâridjite

Kaynakça

• A‘veşt, Bukeyr b. Said. Kutbu’l-Eimme el-Allâme Muhammed b. Yusuf Ettafeyyiş: Hayatuh, Âsâruhu’l-Fikriyye ve Cihaduh. Uman: Mektebetü’d-Dâmirî li’n- Neşr ve’t-Tevzi‘, 1989.
• Ağırkaya, Güven. Ettafeyyiş’in Himyânu’z-Zâd ilâ Dâri’l-Me‘âd Adlı Tefsiri ve Hâricî Yorumları. Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi, 2018.
• Ateş, Orhan. “el-Azzâbe”. Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi 1/2 (2017): 1-17.
• Bâbâammî, Muhammed b. Mûsâ-Bacu, Mustafa b. Salih-Behhâz, İbrâhim b. Bekir- Şerîfî, Mustafa b. Muhammed. Mu‘cemu A‘lâmi’l-İbâziyye mine’l-Karni’l- Evvel el-Hicrî ile’l-Asri’l-Hâdır. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslamî, 2000.
• Behhâz, İbrâhim b. Bekir-es-Sâlimi, Abdurrahman b. Süleyman-Bâbâammî Muhammed b. Mûsâ vd., Mu‘cemu’l-Mustalahâti’l-İbâziyye. 2 Cilt. Uman: Vizâratu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’d-Diniyye, 2001.
• el-Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin b. Ali b. Mûsâ el-Horasânî Ebû Bekr. es-Sünenü’l- Kübra. thk. Muhammed Abdulkadir Ata. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 2003.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed eş-Şerif. Kitâbü’t-Ta‘rîfât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1983.
• Dâdîbâbâ, Fethi. Menhecu’ş-Şeyh Ettafeyyiş fi’t-Te‘amül me‘a’s-Sünneti’n-Nebeviyye. Doktora Tezi, Câmiatu İbrahim Belkayid, 2016.
• ed-Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Ali b. Ömer b. Ahmed b. Mehdi b. Mesud b. Numan b. Dinar. es-Sünen. thk. Şuayb Arnavut, Hasan Abdülmün‘im Şelbî, Abdullatif Hırzullah vd. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2004.
• Dede, Mehmet Fatih. Kur’an’ın İbâzî Yorumu (Itfiyyiş’in Teysîru’t-Tefsir Örneği). Doktora Tezi, Dicle Üniversitesi, 2018.
• ------ “İbazi Müfessir Muhammed b. Yusuf Itfiyyiş’in İşâri Tefsire Yaklaşımı”. DÜSBED 9/19 (Ekim 2017): 63-71.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Usûlü. İstanbul: İFAV Yayınları, 2010.
• ------ Tefsir Terimleri Sözlüğü, İstanbul: İFAV Yayınları, 2009.
• Derviş, M. Mustafa el-Hâce. Menhecu’ş-Şeyh Muhammed b. Yusuf Ettafeyyiş fi Tefsirihi “Teysîru’t-Tefsir”. Yüksek Lisans Tezi, el-Câmiatu’l-Ürdüniyye 1994.
• Duman, M. Zeki-Altundağ, Mustafa. “Hurûf-ı Mukattaa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18: 401-408. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Dursun, Davut. “Cezayir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7: 489-494. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Erinç, Sırrı. “Cezayir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7: 483-485. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Esen, Muammer. “İman Kavramı Üzerine”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 49/1 (2008): 79-91.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Ali b. İsmail. Kitâbü’l-Lüma‘ fi Reddi ala Ehli’z-Zeyği ve’l-Bida‘. thk. Abdülaziz İzzeddin Seyrevan. Lübnan: Dâru Lübnan, 1987.
• ------ Makalâtu’l-İslamiyyîn ve İhtilâfu’l-Musallîn. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l- Asriyye, 2009.
• Ettafeyyiş, Muhammed b. Yusuf el-Vehbî el-İbâzî el-Mus’âbî. Himyânu’z-Zâd ilâ Dâri’l-Me‘âd. 1-15=21 Cilt. Maskat: Vizâretu’t-Turâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1980-1991.
• ------ Teysîru’t-Tefsîr. thk. İbrâhim b. Muhammed Talay. 17 Cilt. Maskat: Vizâratu’t- Turâs ve’s-Sekâfe, 2004.
• ------ Şerhu Akîdeti’t-Tevhîd. thk. Mustafa b. Nâsır Vinten. Gerdâye: Neşrü Cem‘iyyeti’t-Turâs, 2001.
• ------ Şerhu‘n-Nîl ve Şifâi’l-Alîl. 17 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Feth, 1972.
• Evzâyid, Belhâc. “Cuhûdu’ş-Şeyh Ettafeyyiş Islahiyye ve Mevâkifuhu’l-Vataniyye”. Mecelletü’l-Vâhât li’l-Buhûs ve’d-Dirâsât 12 (2011): 191-206.
• el-Ezherî, Ebû Mansur Muhammed b. Ahmed. Tehzîbu’l-Luğa. Beyrut: Dâru İhyâi’t- Turâsi’l-Arabî, 2001.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Yakub b. Muhammed. el- Kâmûsu’l-Muhît. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdurrahman. Kitâbü’l-Ayn. thk. Mehdi el-Mahzûmî-İbrâhim es- Samurâî. 8 Cilt. [by.]: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, [ty.].
• Halîlî, Ahmed Hamad. Cevâhiru’t-Tefsir: Envâr min Beyâni’t-Tenzîl. 3 Cilt. Uman: Mektebetü’l-İstikame, 1984.
• Hizmetli, Sabri. “Ettafeyyiş”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21: 500-501. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• ------ “İbâdilikte Azzâbe”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29 (1987): 235-301.
• Itr, Nureddin. Ulumu’l-Kur’ani’l-Kerim. Dimeşk: Matabaatu’s-Sabah, 1993.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Cemheretu’l-Luga. thk. Remzi Münir Be‘lebekki. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm, 1987.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî el- Kazvînî el-Hemedânî. Mu‘cemu Mekâyisi’l-Luga. thk. Abdusselam Muhammed Harun. 6 Cilt. [by.]: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed. er-Red ala’l-Cehmiyye ve’z- Zenâdıka. thk. Sabri b. Selâme Şahin. [by.]: Dâru’s-Sebât li’n-Neşr ve’t-Tevzi, [ty.].
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed el-Endülüsî ez-Zâhirî. el-Fasl fi’l-Milel ve’l-Ahvâi ve’n-Nihal. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• İbn Manzur, Muhammed bin Mükerrem bin Ali Ebü’l-Fadl Cemâleddin el-Ensârî. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1994.
• İsa, Muhammed-Cami‘î, Musa. Ettafeyyiş Muhammed b. Yusuf: Sîre ve Mesâr. [Kutbu’l-Eimme Ettafeyyiş: el-İlm ve’l-Amel li-Salâhi’l-Cemaati ve’l-Vatan adlı çalışma içinde: 17-21]. Cezayir: el-Meclisu’l-A‘la li’l-Lugati’l-Arabiyye, 2011.
• Kahraman, Kemal. “Cezayir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7: 486-489. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Karadaş, Cağfer. “Mezhep ve İsim”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi, 5/3, (2005): 7-24.
• el-Kefevî, Ebü’l-Beka. el-Külliyyât Mu‘cem fi’l-Mustalahât ve’l-Furûki’l-Luğaviyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, [ty.].
• Kılavuz, A. Saim. Anahatlarıyla İslam Akâidi ve Kelam’a Giriş. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• Mâtürîdî, Ebû Mansur Muhammed b. Mahmud es-Semerkandî. Kitâbü’t-Tevhîd. thk. Fethullah Huleyf. İskenderiye: Dâru’l-Câmiati’l-Mısriyye, [ty.].
• Mücâhid, Zeki Muhammed. el-A‘lâmu’ş-Şarkıyye fi’l-Mieti’r-Râbiate Aşerate’l- Hicriyye. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslamî, 1994.
• Nesefî, Ebû Muin Meymun b. Muhammed. Tabsıratu’l-Edille fi Usûli’d-Dîn. thk. Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün. 2 Cilt. Ankara: DİB Yayınları, 2003.
• Nüveyhid, Âdil. Mu‘cemu’l-Müfessirîn min Sadri’l-İslam hatte’l-Asri’l-Hâdır. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü Nüveyhid, 1988.
• ------ Mu‘cemu A‘lâmi’l-Cezayir. Beyrut: Müessesetü Nüveyhid, 1980.
• Özarslan, Selim. “Allah’ın Görülebilmesi/Rü’yetullah Sorunu ve Dirilişle İlişkisi”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 11/1 (2001): 275-293.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal. el-Müfredât fi Garîbi’l-Kur’an. thk. Safvan Adnan ed-Dâvudî. Dimeşk: Dâru’l-Kalem, 1992.
• Saîdûnî, Nâsıruddin. “Cezayir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7: 485- 486. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Sâlimî, Nureddin Abdullah b. Humeyd. Behcetü’l-Envâr. thk. Ali b. Said b. Mes‘ûd el-Gâfirî. [by ]: [yayınevi y.], [ty.].
• Söylemez, M. Mahfuz. “Cezayir Metodoloji Enstitüsü Müdürü Prof. Dr. Muhammed Bâbâammî ile “İbâdî ve İbâdîler ile İlgili Meseleler” Başlıklı Söyleşi”. el- Makâlât: Mezhep Araştırmaları Dergisi 7/2, (Güz 2014): 129-148.
• Şâtıbî, İbrâhim b. Mûsâ b. Muhammed el-Gırnatî. el-Muvâfakât. thk. Ebû Ubeyde Âl-i Selman. 7 Cilt. Huber: Dâru İbn-i Affân, 1997.
• Ta‘îme, Sabir. İbâziyye “Akîdeten ve Mezheben”. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1986.
• Tarhûnî, Muhammed b. Rızk. et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn fi Garbi İfrikıya. 2 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru İbni’l-Cevzî, 2005.
• Muhammed b. Halife b. Ali et-Temîmî. Makâletu’t-Ta‘tîl ve’l-Ca‘d b. Dirhem. Riyad: Advau’s-Selef, 1997.
• Vercelânî, Ebû Yakub Yusuf İbrâhim. ed-Delîl ve’l-Burhân. thk. Salim b. Hamed el- Hârisî. 3 Cilt. Uman: Vizâretu’t-Turâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1997.
• Yavuz, Y. Şevki. “Halku’l-Kur’an”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15: 371-375. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Yılmaz, Muhammed. “Hicrî İlk Üç Asırda “Şefaat” ile İlgili âyetlerin Tefsiri”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 14/1 (Bahar 2014): 109-132.
• Yurdagür, Metin. “Halku’l-Kur’an”. İslam’da İnanç, İbadet ve Günlük Yaşayış Ansiklopedisi. 2: 666-668. İstanbul: İFAV Yayınları, 2006.
• Zehebî, Muhammed Seyyid Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü Vehbe, [ty.].
• Zehebî, Şemsuddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîhu’l-İslam ve Vefeyâtu’l-Meşahir ve’l-A’lâm. thk. Ömer Abdusselam Tedmûrî. 52 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1993.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmut b. Amr b. Ahmed. el-Keşşâf an Hakâiki Gavâmizi’t- Tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1987.
• Zerkeşi, Ebû Abdullah Bedreddin Muhammed b. Bahadır. el-Burhân fi Ulûmi’l- Kur’an. thk. Muhammed E. İbrâhim. 4 Cilt. [by.]: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l- Arabiyye, 1957.
• Ziriklî, Hayreddin. A‘lam: Kâmûsu Terâcîm li Eşheri’r-Ricâl ve’n-Nisâ ve’l- Müsta‘rebîn ve’l-Müsteşrikîn. Beyrut: Dâru’l-İlmi’l-Melâyîn, 2002.
• Zürkânî, Muhammed Abdulazîm. Menâhilu’l-İrfân fi Ulumi’l-Kur’an. [by.]: Matbaatu Îsa el-Bâbî el-Halebî, [ty.].