ZEMAHŞERÎ’NİN el-KEŞŞÂF İSİMLİ ESERİNDE ŞİÎLERE YÖNELİK ELEŞTİRİLERİ

Yıl 2019, Sayı: 6, 99 - 108, 01.10.2019

Hilmi Kemal Altun

Öz

Mahmud b. Ömer ez-Zemahşerî, doğduğu yere nispetle Zemahşerî nisbesiyle bilinmektedir. İtikatta Mu‘tezile mezhebine mensuptur. Amelde ise pek çok Mâveraünnehir ulemâsı gibi o da Hanefîdir. Kaleme aldığı altmışa yakın eserinin yanı sıra tefsirde dirâyet metodunun en iyi örnekleri arasında gösterilebilecek olan el-Keşşâf isimli eseriyle tanınan Zemahşerî’nin söz konusu eserinde kullandığı kavramlar ve nitelendirmeler kendisinden sonrakiler açısından da önemlidir. Nitekim mezhebi aidiyeti bilinmesine rağmen diğer fırkalar müellifin eserlerinden özellikle de el-Keşşâf’tan müstağni kalamamışlardır. Dolayısıyla Zemahşerî’nin söz konusu eseri vasıtasıyla kendisinden sonraki literatür üzerinde güçlü bir tesirinden bahsedilebilir. Bunlardan birisi de tefsir ilmine kazandırdığını düşündüğümüz “bida‘ı’t-tefâsîr” ya da “bida‘ı’t-tefsîr” kavramlarını kullanmış olmasıdır. Nitekim dijital kaynaklar üzerinden yaptığımız taramalarda kendisinden önce bu kavramın kullanıldığına rastlamadık. Yaklaşık yirmi yerde geçen bu nitelendirmelerin bir kısmında diğerlerinden farklı olarak doğrudan bir mezhebe ait telakkîlerin hedef alındığını görmek mümkündür. Mezhebin ismi ise kimi yerde “birtakım Râfızîler” Ravâfiza olarak geçerken kimi yerde ise isim belirtilmeden direkt olarak görüş ya da düşünce reddedilmektedir. Böyle durumlarda da eleştiriye mahal olan düşüncenin hangi fırka tarafından savunulduğunu anlamak zor değildir. Öte yandan Mu‘tezile ile Şîa yakınlaşması ya da zamanla Mu‘tezile’nin Şîa mezhebiyle ayniyet kazanıp ayrıca müstakil kimliğini muhafaza edemediğine dair ileri sürülen birtakım iddialar ileri sürülmüştür. Yapılan bu çalışmayla söz konusu iddialarda Zemahşerî’nin her hangi bir dahlinin olup olmadığı meselesi de vuzuha kavuşmuş olacaktır

Anahtar Kelimeler

Kelam, Mu‘tezile, Râfızî, Şîa, Şiîlik, Zemahşerî, el-Keşşâf

ZAMAKHSHARİ’S CRİTİQUES OF THE RAFİDİES İN HİS WORK OF AL-KASHSHAF

Öz

Mahmud b. Omer az-Zamakhshari is a member of the Mu‘tazilite kalâm expert. He is known as Zamakhshari. He has acquired a great fame via his various works in different fields such as linguistics, eloquence, exegesis and kalâm. Zamakhshari’s commentary called al-Kashshaf has influenced greatly the exegetes that lived after him. The concepts and descriptions used by Zamakhshari in his work are also important in terms of the ones after him. Although sectarian belonging is known, other sects have benefited from the works of the author, especially alKashshaf. Therefore, it is possible to say that Zamakhshari influenced the next generations through his work. One of them is that he used the concepts “bida‘ı’t-tefasir” or “bida‘ı’t-tefsir. We think that these concepts were first introduced to the science of tafsir by Zamakhshari. As a matter of fact, we observed that in the scans we conducted on digital datas, this concept was not used before him. It is possible to see that in some of these characterizations, which take place in about twenty places, unlike the others, direct denominations of a sect are targeted. The name of the sect in some places, "some of Rafıdi", in some places the opinion or opinion is rejected directly without mentioning the name. In such cases, it is not difficult to understand what kind of criticism is being defended

Anahtar Kelimeler

Kalam, Mu‘tazilite, Shia, Rafıdi, Zamakhshari, al-Kashshaf

Kaynakça

• Abdülhamid, İrfan. İslâm’da İtikadi Mezhepler ve Akâid Esasları. trc: Saim Yeprem. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2011.
• Altun, Hilmi Kemal. “Zemahşerî’nin Kelâmî Görüşleri”. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Buhârî, Muhammed b. İsmâil. el-Cāmiu’s-sahîh. nşr. Muhibbüddin Hatîb. Kahire: Dârü’r- Reyyân li’t-Türâs, 1406/1986.
• Fayda, Mustafa. “İfk Hadisesi”. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, Fığlalı, Ethem Ruhi. İmamiyye Şîası. Ankara: Çağdaş Yay., 1984.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. Çağımızda İtikadî İslam Mezhepleri. İstanbul: Birleşik Yayıncılık, 1999.
• Hansârî, Muhammed Bâkır b. Zeynelâbidîn. Ravdâtü’l-cennât fî ahvâli’l-ulemâ ve’s-sâdât. thk. Esedullah İsmailiyyân. Tahran: ts. İlhan, Avni. “Bedâ”. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Ka‘bî, Ebü’l-Kâsım. Kitâbü’l-makâlât. thk. Hüseyin Hansu-Racih Kürdî-Abdülhamid Kürdî. İstanbul: Kuramer, 2018- Ammân: 2018.
• Kâdî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîdve’l-adl (en-nübüvvatve'l-mu'cizat). thk. Mahmûd Muhammed Kasım. Kahire: Darü’l-Mısriyye, t.y. Kummî, Ali b. İbrahim. Tefsîru’l-Kummî. Kum: Müessesetü’l-İmâm el-Mehdî, 1435.
• Macit Fahri. İslâm Felsefesi Tarihi, trc: Kasım Turhan. İstanbul: Şa-to Yayınları, 2004.
• Makdisî, Muhtâr b. Tahir. el-Bed' ve't-tarih. Port Said: Mektebetü’s-Sekafeti’d-Diniyye, t.y., I-VI Nesefî, Ebü’l-Muîn. Tabsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. Nşr. Hüseyin Atay, Şaban Ali Düzgün. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2003.
• Nüveyhid, Adil. Mu‘cemü’l-müfessirin min sadri’l-İslâm hatta’l-asri’l-hazır. Beyrut: Müessesetu Nuveyhidi's-Sekafiyye, 1988.
• Onat, Hasan “Şiî İmâmet Nazariyesi”, A.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 32, (1995), 89-110.
• Öz, Mustafa. “Takıyye”. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Polat, Fethi Ahmet. İslâm Tefsir Geleneğinde Akılcı Söyleme Yöneltilen Eleştiriler. İstanbul: İz yay., 2009.
• Süyûtî. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’an. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. Mısır: el-Hey’etü’l- Mısriyyeti’l-âmmeli’l- kütüb, 1974.
• Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin. el-Mîzân fî tefsîri’l-Kur’an. Beyrut: Müessesetü’l-A‘lemî, Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. El-Hasan. et’t-Tibyân fî Tefsîri’l-Kur’an. thk. Ahmed Habib. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ty. Uludağ, Süleyman. “Bâtın İlmi”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, Ünalan, Abdullah. Şia’nın Rasyonel Tenkidi. İstanbul: Mevsimler Kitap, 2018.
• W. Montgomery Watt. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. trc: E. Ruhi Fığlalı. Ankara: 2010.
• Zemahşerî, Carullah Mahmûd b. Ömer. Tefsîru’l-Keşşâf an hakâiki gavâmidi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîli fî vucûhi’t-te’vîl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Zemahşerî, Carullah Mahmûd b. Ömer. Kitâbu’l-minhâc fî usûlü’d-dîn. tahk: Sabine Shmidtke. Beyrut: 2007. https://www.youtube.com/watch?v=vBBwTWt5vRo. 30.10.2019.