İLK ÜÇ ASIR KELAM TARTIŞMALARI TABERÎ ÖRNEĞİ

Yıl 2017, Sayı: 1, 27 - 68, 01.04.2017

Naif Yaşar

Öz

İslamî fikriyatın teşekkülünde ilk dört asır büyük bir öneme sahiptir. Zira temel İslam ilimlerinin doğuşu ve sistematize edilişi bu döneme denk gelmektedir. Özellikle Hz. Osman’ın şehit edilmesiyle başlayan siyasî iç kargaşaların etkisiyle İslam âlimleri arasında birçok kelamî konuda ihtilaflar ortaya çıkmış ve bu ihtilaflar paralelinde birbirinden farklı görüşleri olan birçok fırka tezahür etmiştir. Bazı fırkaların temel dayanağı Kur’ân ve Sünnet iken, bazılarının akıl ve mantık ve diğer bazılarının ise siyasî muharrikler olmuştur. Bu fırkaların teşekkülünde rolü olan belli başlı kimseler vardır. Bu makalede Taberî’nin fırkalar içindeki rolü ve kelamî konumu incelenecektir. Taberî, bazılarına göre Selefî, bazılarına göre koyu bir Ehl-i Sünnet taraftarı, bazılarına göre Ashabu’l-Hadis’ten biri ve diğer bazılarına göre ise Eş‛arī kelamcılarının bir prototipidir. Fakat bu tanımlamaların hiçbirisi tam olarak Taberî’nin kelamî konumunu yansıtmaz. Bununla beraber bu tanımlamaların her birisinin haklılık payı da yok değildir. Zira Taberî, bu fırkaların hepsinin de bazı görüşlerini benimsemiştir. Fakat tüm fikirlerini kabul ettiği bir fırka yoktur

Anahtar Kelimeler

Taberî, Kelam, Taberî Tefsiri, Taberî’nin Kelamî Konumu

THE KALĀM DISCUSSIONS IN THE FIRST THREE CENTURIES TABARÎ AS AN EXAMPLE

Öz

The first four centuries are very important in terms of formation of the Islamic thoughts. Because the essential Islamic sciences have born and become systematized in this era. Especially by the effect of the political chaos among Muslims which started by the martyrdom of caliph Osman, a lot of conflicts arouse on many theological topics among experts of Islam and in parallel with these controversies, many different schools of kalām came out. Some schools have relied on Qur’ân and Sunna whereas some others based their thoughts on reason and logic and the other ones on the political stimulants. In this article we will touch on Tabarî’s kalam position. According to some experts Tabarî is a Salafi; according to some others he is a strong supporter of Sunnite; according to the other ones he is one of the Aṣḥāb al-Ḥadīs traditionists and according to some others he is a prototype of Ashʽarite theologians. But actually no one of these definitions explains Tabarî’s position of kalām clearly. Yet, each of these definitions is right partially. Because Tabarî has supported some ideas of all these schools. But there is not any school among them which Tabarî supported completely.

Anahtar Kelimeler

Tabarî, Kalām, Tabarî’s Exegesis, The Kalām Position of Tabarî

Kaynakça

• Aḥmed el-‛Avāyeşe, İmām İbn Cerīr eṭ-Ṭaberī ve difā‛uhū ‛an ‛aḳīdeti’s-Selef, Yayınlan- mamış Doktora Tezi, Ümmü’l-Kurra Üniversitesi, Mekke 1983.
• Aḥmed b. Ḥanbel (ö. 241/855), Musned, Beytu’l-Efkāri’d-Devliyye, Beyrut 2005.
• ______, er-Reddu ‛ala’l-Cehmiyye ve’z-zenādiḳa fī mā şekev fīhi min muteşābihi’l-Ḳur’ān ve teevvelūhū ‛alā gayri te’vīlihī, thk. Ṣabrī b. Selāme Şāhīn, Dāru’s-Sebāt, Riyad 2003.
• Akbulut, Ahmet, “Hariciliğin Siyasi Görüşlerinin İtikadileşmesi”, AÜİFD, XXXI/1 (1990), ss. 331-348.
• Allard, Michel (1924-1976), Le problème des Attributs Divins dans la Doctrine d’al- Aš‛arī et de ses Premiers Grands Disciples, Imprimerie Catholique, Beyrut 1965.
• el-A‛şā, Meymūn b. Ḳays (ö. 7/629?), Dīvānu’l-A‛şā’l-Kebīr, şerḥ. Muḥammed Ḥüseyn, Mektebetu’l-Ᾱdāb, b.y.y., b.t.y.
• Aydın, Atik, Taberî’nin Kur’an’i Yorumlama Yöntemi, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2005.
• el-Bağdādī, ‛Abdulḳāhir b. Ṭāhir b. Muḥammed (ö. 429/1037), el-Farḳ beyne’l-firaḳ, ta‛lik. İbrāhīm Ramaḍān, Dāru’l-Ma‛rife, Beyrut 2008.
• ______, Kitābu uṣūli’d-dīn, Maṭba‛atu’d-Devle, İstanbul 1928.
• el-Buḫārī, Muḥammed b. İsmā‛īl (ö. 256/870), Ṣaḥīḥu’l-Buḫārī, Dāru İḥyāi’t-Turāsi’l- ‛Arabī, Beyrut 2001.
• el-Cābirī, Muḥammed ‛Ābid (1936-2010), Tekvīnu’l-‛aḳli’l-‛Arabī, Merkezu Dirāsāti’l- Vaḥdeti’l-‛Arabiyye, Beyrut 2011.
• Cerrahoğlu, İsmail, “Muhammed İbn Cerir et-Taberî ve Tefsiri”, AÜİFD, 16/1 (1968), ss. 79-101.
• el-Cevherī, İsmā‛īl b. Ḥammād (ö. 393/1001), eṣ-Ṣiḥāḥ, Dāru’l-Ma‛rife, Beyrut 2007.
• el-Curcānī, Seyyid Şerīf ‛Ali b. Muḥammed (ö. 816/1413), Şerḥu’l-mevāḳif, thk. Maḥmūd Ömer ed-Dimyāṭī, Dāru’l-Kutubi’l-‛İlmiyye, Beyrut 2012.
• Ebū Dāvud, Süleymān b. el-Eş‛as b. İsḥāḳ es-Sicistānī (ö. 275/888), Sunenu Ebī Dāvud, thk. Yūsuf el-Ḥāc Aḥmed, Mektebetu İbn Ḥacer, Şam 2004.
• Ebū Ḥanīfe, en-Nu‛mān b. Sābit (ö. 150/767), Şerḥu Kitābi’l-Fiḳhi’l-Ekber, şerḥ. ‛Alī el- Ḳārī, Dāru’l-Kutubi’l-‛İlmiyye, Beyrut 2007.
• Ebū ‛Ubeyd, el-Ḳāsım b. Sellām (ö. 224/839), Kitābu’l-īmān, thk. Muḥammed Nāṣiruddīn el-Elbānī, Mektebetu’l-Me‛ārif, Riyad 2000.
• Ebū ‛Ubeyde Ma‛mer b. Musennā (ö. 211/826), Mecāzu’l-Ḳur’ān, thk. Aḥmed Ferīd el- Muzeydī, Dāru’l-Kutubi’l-‛İlmiyye, Beyrut 2006.
• Ebū Ya‛lā el-Mūṣulī, Aḥmed b. ‛Alī b. Müsennā b. Yaḥyā b. Hilāl et-Temīmī (ö. 307/919), Musnedu Ebī Ya‛lā, thk. Ḥüseyn Selīm Esed, Dāru’l-Me’mūn li’t-Turās, Beyrut 1990.
• Ebu Zehra, Muhammed (1898-1974), İslâm’da İtikadî, Siyasî ve Fikhî Mezhepler Tarihi, çev. Sıbğatullah Kaya, Yeni Şafak, Ankara 2004.
• Esen, Muammer, Ehl-i Sünnet: Kavramin Oluşum ve Gelişim Süreci, Ankara Okulu Ya- yınları, Ankara 2009.
• ______, “Sünnî Kelâmın Öncülerinden İbn Küllâb’ın Kelâmi Görüşleri”, AÜİFD, XLIII/1 (2002), ss. 63-79.
• el-Eş‛arī, Ebu’l-Ḥasan ‛Alī b. İsmā‛īl (ö. 324/935), Maḳālātu’l-İslāmiyyīn ve iḫtilāfu’l- muṣallīn, takdim ve tahşiye: Ne‛īm Zerzūr, Mektebetu’l-‛Aṣriyye, Beyrut 2009.
• ______, Kitābu’l-luma‛ fī reddi ‛alā ehli’z-zeyği ve’l-bida‛, thk. ‛Abdu‛azīz ‛İzzuddīn es- Seyravān, Dāru’l-Lübnan, Beyrut 1987.
• ______, el-İbāne ‛an uṣūli’d-diyāne, Dāru İbn Ḥazm, Beyrut 2003.
• el-Ferrā, Ebū Zekeriyyā Yaḥyā b. Zeyād (ö. 207/823), Me‛ānī’l-Ḳur’ān, ‛Ᾱlemu’l-Kutub, Beyrut 1983.
• Goldziher, Ignaz (1850-1921), Die Richtungen Der Islamischen Koranauslesung, Brill, Leiden 1920.
• el-Ḫayyāṭ, Ebū Ḥüseyn ‛Abdurraḥīm Muḥammed b. ‛Usmān (ö. 300/913), el-İntiṣāru ve’r-reddu ‛alā İbn er-Rāvendī el-mulḥīd, thk. ed-Doktor Nīberc, Mektebetu’d- Dāru’l-‛Arabiyye, Beyrut 1993.
• Hodgson, Marshall Goodwin Simms (1922-1968), İslâm’in Serüveni, çev. İzzet Akyol vd., İz Yayıncılık, İstanbul 1993.
• İbn Ebī Ya‘lā, Ebu’l-Hüseyn Muḥammed (ö. 526/1131), Ṭabaḳātu’l-Ḥanābile, thk. ‘Abdurraḥmān b. Süleymān el-‘Useymīn, Ummu’l-Kurā Üniversitesi, Mekke 1998.
• İbn Ebī Şeybe, Ebū Bekr ‛Abdullāh b. Muḥammed (ö. 235/850), Muṣannefu İbn Ebī Şey- be, thk. Muḥammed ‛Avvāme, Mevsu‛atu ‛Ulūmi’l-Ḳur’ān, Şam 2006.
• İbn Ḫaldūn, ‛Abdurraḥmān b. Muḥammed (ö. 809/1406), Muḳaddime, thk. Ebu ‛Abdillāh es-Sa‛īd el-Mendūh, Muessesetu’l-Kutubi’s-Seḳāfiyye, Beyrut 2005.
• İbn Ḥazm, Ebū Muḥammed ‛Alī b. Aḥmed (ö. 456/1064), el-Fiṣal fi’-milel ve’l-ehvā’ ve’n-niḥal, Dāru’l-Kutubi’l-‛İlmiyye, Beyrut 2007.
• İbn Ḫuzeyme, Muḥammed b. İsḥāḳ (ö. 311/924), Kitābu’t-tevḥīd, Dāru’r-Ruşd, Riyad 1988.
• el-Ḳāḍī ‛Abdulcebbār, Aḥmed el-Hemeẕānī (ö. 415/1024), Şerḥu’l-uṣūli’l-ḫamse, Dāru İḥyāi’t-Turasi’l-‛Arabiyye, Beyrut 2012.
• ______, el-Muğnī fī ebvābi’t-tevḥīd ve’l-‛adl, thk. Muḥammed Ḫudur Nebhā, Dāru’l- Kutubi’l-‛İlmiyye, Beyrut 2012.
• Koç, Mehmet Akif, “Ṭaberī Tefsir’ini Anlamak Üzerine - I”, AÜİFD, 51/1 (2010), ss. 79-92.
• Laatik, Bouazza, L’éxégèse de Tabari et d’al-Qurtubi, Edilivre Édition Aparis 2011. el-Lālekāī, Ebu’l-Ḳāsım Hibetullāh b. el-Ḥasan b. Manṣūr eṭ-Ṭaberī (ö. 418/1027), Şerḥu uṣūli i‛tikādi Ehli’s-Sünne ve’l-Cemā‛a mine’l-Kitābi ve’s-Sünneti ve’l-icmā‛i’ṣ- ṣaḥābeti ve’t-tābi‛īne min ba‛dihim, Ummu’l-Kurā Üniversitesi, Mekke b.t.y.
• Loth, Otto (1844-1881), “Ṭabarî’s Korancommentar”, Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, 35 (1881), ss. 588-628.
• el-Malaṭī, Muḥammed b. Aḥmed b. ‛Abdirraḥmān (ö. 377/987), et-Tenbīh ve’r-redd ‛alā ehli’l-ehvā’ ve’l-bida‛, thk. Muḥammed Zeynehem Muḥammed ‛Azb, Mektebetu’l- Medbūlī, Kahire 1993.
• Mālik b. Enes (ö. 179/796), el-Muvaṭṭā’, thk. Ḫalīl b. Me’mūn Şeyḥā, Dāru’l-Ma‛rife, Beyrut 2007.
• Mårtensson, Ulrika, “Through the Lens of Modern Hermeneutics: Authorial Intention in al-Ṭabarī’s and al-Ghazālī’s Interpretations of Q. 24:35”, Journal of Qur’anic Stu- dies, 11/2 (2009), ss. 20-48.
• el-Māturīdī, Ebū Manṣūr Muḥammed b. Muḥammed b. Maḥmūd (ö. 333/944), Kitābu’t- tevḥīd, thk. Bekir Topaloğlu ve Muḥammed Ārūşī, Dāru Ṣādir, Beyrut 2010.
• McAuliffe, Jane Dammen, Qur’ānic Christians: An Analysis of Classical and Modern Exegesis, Cambridge University Press, New York 2007.
• Muḥammed ez-Zuḥaylī, el-İmām eṭ-Ṭaberī, Dāru’l-Ḳalem, Şam 1999.
• Muḳātil b. Süleymān (ö. 150/767), Tefsīru Muḳātil b. Süleymān, thk. ‛Abdullāh Maḥmūd Şeḥāte, Muessesetu Tārīḫi’l-‛Arabī, Beyrut 2002.
• Muslim, Ebu’l-Ḥüseyn Muslim b. el-Ḥaccāc en-Neysābūrī (ö. 261/875), Ṣaḥīḥu Muslim, thk. Ḫalīl b. Me’mūn Şeyḥān, Dāru’l-Ma‛rife, Beyrut 2007.
• en-Nevbaḫtī, el-Ḥasan b. Mūsā (ö. 310/922), Firaḳu’ş-Şī‛a, Maṭba‛atu’d-Devle, İstanbul 1931.
• Shah, Mustafa, “Al-Ṭabarī and the Dynamics of tafsīr: Theological Dimensions of a Le- gacy”, Journal of Qur’anic Studies, XV/2 (2013), ss. 83-139.
• Sinanoglu, Abdulhamit, “İslām’ın ilk Siyasallaştırılma Sürecinde ‘Kader’ İnancı”, AÜ- İFD, XLIII/2 (2002), ss. 249-276.
• ______, er-Risāle, thk. Ḫālid es-Seb‛ el-‛Alemī, Zuheyr Şefīḳ el-Kubbī, Dāru’l-Kitābi’l- ‛Arabī, Beyrut 2008.
• Şahin, Hanifi, “İlk Dönem Kader Tartışmalarında Siyasetin Rolü”, AÜİFD, XXXVI (2011), ss. 47-70.
• eş-Şehrestānī, Muḥammed b. ‛Abdilkerīm (ö. 548/1153), el-Milel ve’n-niḥal, thk. Aḥmed Fehmī Muḥammed, Dāru’l-Kutubi’l-‛İlmiyye, Beyrut 2009.
• ______, Nihāyetu’l-iḳdām fī ‛ilmi’l-kelām, Mektebetu’s-Seḳāfeti’d-Dīniyye, Kahire 2009.
• eṭ-Ṭaberī, Ebū Ca‛fer Muḥammed b. Cerīr b. Yezīd b. Ğālib (ö. 310/923), Cāmi‛u’l-beyān ‛an te’vīli āyi’l-Ḳur’ān, thk. Ḫalīl el-Meys, Dāru’l-Fikr, Beyrut 2005.
• ______, Cāmi‛u’l-beyān ‛an te’vīli āyi’l-Ḳur’ān, thk. ‛Abdullāh b. ‛Abdilmuḥsin et-Turkī, Dāru Hicr, Kahire 2001.
• ______, Ṣarīḥu’s-sünne, thk. Bedr b. Yūsuf el-Ma‛tūḳī, Mektebetu Ehli’l-Eser, Kuveyt 2005.
• ______, et-Tabṣīr fī me‛ālimi’d-dīn, thk. Alī b. ‛Abdil‛azīz b. ‛Alī eş-Şibl, Dāru’l-‛Ᾱṣime, Riyad 1996.
• ______, Tarīḫu’r-Rusul ve’l-Mulūk, thk. Muḥammed Ebu’l-Faḍl İbrāhīm, Dāru’l-Me‛ārif, Kahire b.t.y.
• ______, Tehẕību’l-āsār ve tafṣīlu’s-sābit ‛an Rasulillāh (a.s.) mine’l-aḫbār, thk. Muḥmmed Maḥmūd Şākir, Maṭba‛atu’l-Medenī, Kahire b.t.y.
• et-Taftāzānī, Sa‛duddīn Mes‛ūd b. ‛Umer (ö.793/1391), Şerḥu’l-meḳāṣid, thk. İbrāhīm Şemsuddīn, Dāru’l-Kutubi’l-‛İlmiyye, Beyrut 2011.
• eṭ-Ṭaḥāvī, Ebū Ca‛fer (ö. 321/933), el-‛Aḳīdetu’ṭ-Ṭaḥāviyye, Dāru’l-Beyāriḳ, Beyrut 2001.
• et-Tirmiẕī, Muḥammed b. ‛Īsā b. Sevre (ö. 279/892), Cāmi‛u’t-Tirmiẕī, thk. Yūsuf el-Ḥāc Aḥmed, Mektebetu İbn Ḥacer, Şam 2004.
• Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas, Kelâm Terimleri Sözlüğü, İsam Yayınları, İstanbul 2010.
• eṭ-Ṭūsī, Muḥammed b. el-Ḥasan (ö. 460/1068), el-İḳtiṣād fī’l-i‛tiḳād, Çehel Sütun Kütüp- hanesi Yayınları, Tahran 1980.
• Van Ess, Josef, Theologie und Gesellschaft im 2. Und 3. Jahrhundert Hidschra: Eine Geschichte des Religiösen Denkens im Frühen Islam, Walter de Gruyter, Berlin- New York 1991-1995.
• ______, The Flowering of Muslim Theology, çev. Jane Marie Todd, Harvard University Press, London 2006.
• ______, Anfänge Muslimischer Theologie: Zwei Antiqadaritische aus dem Ersten Jahr- hundert der Hiğra, Orient-Institut der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Beyrut 1977.
• ______, “Political Ideas in Early Islamic Religious Thought”, British Journal of Middle Eastern Studies, 28/2 (2001), ss. 151-164.
• Watt, William Montgomery (1909-2006), İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Sarkaç Yayınları, Ankara 2010.
• ______, Islamic Philosopy and Theology, The Edingburg University Press, London 1962.
• ______, İslâm’in İlk Dönemlerinde Hür İrade ve Kader, çev. Arif Aytekin, Ebu Bekir Ca- mii İlim ve Hizmet Vakfı, İstanbul 1996.
• Wensinck, Arent Jan (1882-1939), The Muslim Creed, Barnes & Noble, New York 1965.
• Yāḳūt, İbn ‛Abdillāh el-Ḥamevī (ö. 622/1225), Mu‛cemu’l-udebā’, Dāru’l-İḥyāi’t- Turasi’l-‛Arabī, Beyrut b.t.y.
• Yüksel, Emrullah, Sistematik Kelam, İz Yayıncılık, İstanbul 2012.