A Scholar's Perspective on the History of Fiqh After the Tanẓīmāt Period: Maḥmūd Asʻad al-Saydīshahrī and His Work "Tārīkh ʻilm al-Ḥuqūq"

Yıl 2024, Sayı: 16, 67 - 91, 30.12.2024

Muhammet Ali Çağlar

https://doi.org/10.54958/iiad.1518552

Öz

The history of Fiqh has always been an important sub-discipline, allowing us to view the phases, changes, and journeys of Islamic jurisprudence over time as a cohesive whole. Studying the history of Fiqh from a specific period is valuable for understanding the reflections of jurisprudence during that time. Maḥmūd Asʻad al-Saydīshahrī stands out as the first and possibly the only scholar to write a Turkish work on the history of Fiqh after the Tanẓīmāt period. Due to this unique contribution, al-Saydīshahrī and his work deserve scholarly attention. Through his work, which takes the form of lecture notes, there is an opportunity to examine the development of the history of Fiqh during the years close to the decline of the Ottoman Empire. As the sole work of its kind in the field of the history of Fiqh during its time, it cannot be compared with other works. However, al-Seydīshahrī's work could be considered valuable for providing a concise overview of the topics addressed within a general framework during the Tanẓīmāt period. Moreover, the work offers clues to unders-tanding the interaction between Ottoman scholars and Western civilization in addressing legal and jurisprudential issues during the late Ottoman years, when Western influence was increasing. The work is valuable for demonstrating the extent to which Fiqh debates and legal interpretations during this period aligned with or conflicted with Western legal sys-tems, and how innovations in Ottoman legal system were adopted and implemented. In this context, the work not only sheds light on the history of Fiqh but also contributes to our understanding of the cultural and legal transformations that occurred during the late Ottoman period. Following the introduction, this study will be divided into two main sections. The first section will focus on Maḥmūd Asʻad al-Saydīshahrī's life and works. The second section will delve into al-Saydīshahrī's general perspectives on Islamic legal history, primarily based on his work "Tārīkh ʻilm al-Ḥuqūq" which can be considered a foundational text in the fields of law

Anahtar Kelimeler

İslamic Law, Fiqh, The History of Fiqh, The Tanẓīmāt Period, Maḥmūd Asʻad al-Saydīshahrī

Tanzimat Dönemi Sonrasında Bir Âlimin Fıkıh Tarihine Bakışı: Mahmud Esad Seydişehrî ve Târîh-i İlm-i Hukuk Eseri

Öz

Fıkıh tarihi, zaman içinde fıkıh ilminin geçirdiği evreleri, değişimleri ve yaşadığı serüvenleri bir bütün halinde görebilmek adına her daim önemli bir fıkıh alt disiplini olmuştur. Belli bir dönemi baz alarak fıkıh tarihini okumak ise o dönemde fıkhın yansımalarını görmek adına kıymetlidir. Mahmud Esad Seydişehrî, Tanzimat dönemi sonrasında fıkıh tarihi alanında Türkçe eser yazan ilk ve muhtemelen tek kişidir. Bu özelliği sebebiyle Seydişehrî ve eseri, araştırmaya konu olmayı hak etmektedir. Osmanlı Devleti’nin yıkılmasına az bir zaman kaldığı yıllarda, fıkıh tarihinin nasıl işlendiği, bu ders notu mahiyetindeki eser vesilesiyle incelenebilmiştir. Fıkıh tarihi alanında dönemin tek eseri olması sebebiyle başka eserlerle kıyaslama yapılamamaktadır. Fakat Tanzimat Dönemi’nde, muhtasar bir fıkıh tarihi çalışmasında, genel bir çerçeveyle hangi konu başlıklarının ele alındığının örneğini sunması açısından eser incelemeye değer kabul edilebilir. Ayrıca bu eserle Batı etkisinin artmış olduğu Osmanlı Devleti’nin son yıllarında fıkhî meseleleri ele alma noktasında Osmanlı alimleri ile Batı medeniyeti arasında nasıl bir etkileşim olduğunun ipuçlarına ulaşılma imkânı da elde edilmiştir. Eser, bu dönemdeki fıkhî tartışmaların ve içtihatların Batı hukuk sistemleri ile ne derece örtüştüğünü veya çatıştığını, Osmanlı hukuk sisteminde hangi yeniliklerin benimsendiğini ve bunların ne şekilde uygulandığını göstermesi açısından da kıymetlidir. Bu bağlamda, eser sadece fıkıh tarihine ışık tutmakla kalmayıp aynı zamanda Osmanlının son dönemlerinde yaşanan kültürel ve hukuki dönüşümleri de anlamamıza katkı sağlamaktadır. Giriş bölümünün ardından iki bölüme yer verilecek olan bu çalışmanın birinci bölümü Mahmud Esad Seydişehrî’nin hayatı ve eserlerinden oluşacaktır. İkinci bölümde ise Seydişehrî’nin daha çok hukuk ve fıkıh tarihi alanında sayabileceğimiz Târîh-i ʿilm-i hukuk eseri temel alınarak İslâm hukuk tarihine dair genel görüşlerine yer verilecektir. Çalışmanın sonunda bir sonuç bölümü ile çalışma neticelendirilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Fıkıh, Fıkıh Tarihi, Tanzimat Dönemi, Mahmud Esad Seydişehrî

"نظرة عالم على تاريخ الفقه بعد فترة التنظيمات: محمود أسعد السيديشهري وكتابه "تاريخ علم الحقوق

Öz

كان تاريخ الفقه أحد الفروع الهامة للفقه دائمًا حيث يُمكّننا من رؤية المراحل، والتحولات، والمغامرات التي مر بها علم الفقه عبر الزمن من بداية الإسلام. وتتيح لنا قراءة تاريخ الفقه من خلال التركيز على فترة معينة رؤية انعكاسات وتطبيقات الفقه في تلك الفترة. محمود أسعد السيديشهري هو أول وربما الوحيد الذي كتب تأليفا باللغة التركية العثمانية في مجال تاريخ الفقه بعد فترة التنظيمات. ويستحق السيديشهري وكتابه بفضل هذه الخاصية أن يكونا موضوعًا للبحث. وتمكنا من دراسة كيفية تحليل تاريخ الفقه في السنوات التي كانت تقترب من نهاية الدولة العثمانية بوسيلة هذه الدراسة الساذجة. ولا يمكن مقارنتها بكتب أخرى بما أن هذا الكتاب هو الوحيد في مجال تاريخ الفقه في تلك الفترة. ومع ذلك يُعتبر الكتاب مثالًا يستحق الدراسة نظرًا لتقديمه إطارًا عامًا للموضوعات التي تمت مناقشتها في دراسة مختصرة لتاريخ الفقه في فترة التنظيمات. بالإضافة إلى ذلك، يوفر هذا الكتاب فرصة للحصول على تلميحات حول كيفية تأثير الحضارة الغربية على العلماء العثمانيين في معالجة القضايا الفقهية في السنوات الأخيرة من الدولة العثمانية التي كانت تشهد تزايد التأثير الغرب، والكتاب ذو قيمة في إظهار مدى توافق أو تعارض المناقشات الفقهية والاجتهادات خلال هذه الفترة مع الأنظمة القانونية الغربية، وما هي الابتكارات التي تبناها في النظام القانوني العثماني وكيف تطبقها؟ وفي هذا السياق لا يُسلّط الكتاب الضوء فقط على تاريخ الفقه، بل يساهم أيضًا في فهم التحولات الثقافية والقانونية التي شهدتها الدولة العثمانية في فترتها الأخيرة. وستتضمن هذه الدراسة، بعد المقدمة، فصلين. الفصل الأول سيتناول حياة محمود أسعد السيديشهري وآثاره. أما الفصل الثاني، فسيركز على كتاب "تاريخ علم الحقوق" للسيديشهري، والذي يمكن اعتباره من الدراسات الهامة في مجالي القانون وتاريخ الفقه، حيث سيتم تقديم آرائه العامة حول تاريخ الفقه الإسلامي. وسيتم محاولة اختتام الدراسة بجزء ختامي يلخص النتائج في نهاية الدراسة.

Anahtar Kelimeler

الشريعة الإسلامية, الفقه, تاريخ الفقه, فترة التنظيمات, محمود أسعد السيديشهري

Kaynakça

• Alp, Alper. “Defter-i Hakanî Nazırı Mahmud Esad Efendi’nin Gözüyle 20.Asır Başında Türk Dünyası”. Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi 2/3 (2006), 17-42.
• Altıntaş, Emre. Mahmud Esad Seydişehrî’nin Fıkıh Düşüncesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Atay, Orhan. “Ahmed Midhat Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/100-103. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Aydın, Mehmet Akif. “Hukuk-ı Âile Kararnâmesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansik-lopedisi. 18/314-318. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Balaman, Ali Rıza. Evlilik Akrabalık Türleri. Ankara: T.C Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
• Bayındır, Halis. "Mehmet Esad’ın Tahlîlî ve Tenkîdî Târih-i Edyân adlı eserinin transkripsiyonu ve değerlendirmesi". Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitü-sü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Sicilli Ahval Defterleri, 18/419.
• Ceylan, Abdullah. Sırât-ı Müstakîm ve Sebilü’r-reşâd Mecmuaları Fihristi. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Çankaya, Ali. Yeni Mülkiye ve Mülkiyeliler Tarihi. 2 Cilt. Ankara: Örnek Matbaası, 1968.
• Çakır, Nazif. Mahmut Esat Seydişehrî’nin hayatı, eserleri ve Târih-i Edyân adlı eserinin günümüz Türkçesine çevirisi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Demir, Halis - Yılmaz, Teyfik. "Mahmut Es’ad Seydişehrî’nin Hayatı ve Telhîs-i Usûl-i Fıkıh Adlı Eserindeki Metodu". Gök Medrese İlahiyat Araştırmaları. 9 (2021), 65-93.
• Demirtaş, Resul. Seydişehrî’nin Kitâb-ı Nikâh ve Talâk Adlı Eserinin Hukûk-ı Âile Kararnâmesi ile Mukayesesi. Gümüşhane: Gümüşhane Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Demircan, Adnan. “Cahı̇lı̇ye ve Hz. Peygamber Dönemi Uygulamalarıyla Nı̇kâh”. Diyanet İlmi Dergi 49/3 (2013), 21-42.
• Erdoğdu, Ali. Mahmud Esad Seydişehrî: Hayatı, Eserleri ve İslam Tarihçiliğindeki Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Erdoğdu, Ali. “Seydişehrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/25-27. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Erk, Hasan Basri. Meşhur Türk Hukukçuları. İstanbul: y.y. 1954.
• Erkul, Nilüfer. Osmanlı medreselerinde dinler tarihi dersleri ve Mahmut Esad b. Emin Seydişehrî. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Gedikli, Fethi vd. Târîh-i ʿilm-i hukuk. Ankara: Yetkin Yayınları, 2012.
• Kaya, Eyüp Said. Mezheblerin Teşekkülünden Sonra Fıkhî İstidlal. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Köprülü, Orhan. “Mahmut Esad Efendi”. Türk Ansiklopedisi. 23/174. Ankara: MEB Yayınları, 1976.
• Köse, Murtaza. “Osmanlı Son Dönem Hukukçularından Seydişehirli Mahmut Esad’ın Hayatı, Eserleri ve İlmi Kişiliği”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 2 (2003), 207-217.
• Özel, Ahmet. Hanefi Fıkıh Âlimleri ve Diğer Mezheplerin Meşhurları. Ankara: TDV Yayınları, 2014.
• Özket, Hasan vd. Hukuk Tarihi. İstanbul: Medhal İlmi Araştırma Derneği Yayınları, 2012.
• Saylan, Şenol. Hanefilerde Mezhep Usûlü. İstanbul: Klasik Yayınları, 2016.
• Selahaddin, Ahmed. “Kitabiyât: Âsâr-ı Şarkıyeden: Tarih-i İlm-i Hukuk”. Darülfünun Hukuk Fakültesi Mecmuası 4 (1332), 426-429.
• Seydişehrî, Mahmud Esad. İktisâd. İstanbul: Hilal Matbaası, 1326.
• Seydişehrî, Mahmud Esad. Kitabu’n-nikâh ve’t-talâk. Ankara: Matbaa-i Hayriye, 1326.
• Seydişehrî, Mahmud Esad. Şeriat-ı İslâmiye ve Mister Carlyle. İstanbul: Cemal Efendi Matbaası, 1315.
• Seydişehrî, Mahmud Esad. Taaddüd-i Zevcât. çev. Abdülhamid ez-Zehrâvî. İstanbul: Tahir Bey Matbaası, 1316.
• Seydişehrî, Mahmud Esad. Tahlîl-i ve tenkîd-i târîḫ-i İslam. İstanbul: Evkâf-ı İslâmiyye Matbaası, 1336.
• Seydişehrî, Mahmud Esad. Târîḫ-i Edyân. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1331.
• Seydişehrî, Mahmud Esad. Târîḫ-i İslam. İstanbul: Matbaa-i Hayriyye, 1330.
• Seydişehrî, Mahmud Esad. Târîḫ-i Sanâiʿ. İzmir: y.y., 1307.
• Seydişehrî, Mahmud Esad. Târîḫ-i ʿilm-i hukuk. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1331.
• Seydişehrî, Mahmud Esad. Telhîs-i usûl-i fıkıh. İzmir: Vilayet Matbaası, 1309.
• Seydişehrî, Mahmud Esad. Usûl-i ḥadîs̱. İstanbul: Cemal Efendi Matbaası, 1316.
• Seydişehrî, Mahmud Esad – Aliye, Fatma. Taaddüd-i Zevcât. nşr. Firdevs Canbaz. Ankara: Hece Yayınları, 2007.
• Şevâbike, Ahmed Fehd Berekât. “Abdülhamid ez-Zehrâvî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/226-227. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Şimşek, Murat. “Fıkıh Tarihinde Osmanlı Nereye Düşer? Retorik ile Gerçeklik Arasında Modern/Çağdaş İslam Hukuk Tarihi”. Osmanlı’da İlmi- Fıkıh: Âlimler, Eserler, Meseleler. 322-340. İstanbul: İSAR Yayınları, 2017.
• Şimşek, Murat. “İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe: Hayatı ve Eserleri”. Devirleri Aydınlatan Meş’ale: İmâm-ı A’zam Uluslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı. ed. Ahmet Kartal - Hilmi Özden. 17-31. Eskişehir, 2015.
• Uca, İsmail Hakkı. Delilleriyle İslam Miras Hukuku. Konya: Esra Yayınları, 2004.
• Yörük, Ali Âdem. “Hukuk Tarihi Dersinin İhdası ve Mahmud Esad Seydişehrî”. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası 70/1 (2012), 479-494.
• Yılmaz, Teyfik. Mahmut Es'ad Seydişehrî'nin Hayatı ve Telhîs-i Usûl-i Fıkıh Adlı Eserindeki Metodu. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.