Cash Waqfs: A Brief Evaluation from the Perspective of Economic History

Yıl 2024, Cilt: 26 Sayı: 2, 506 - 527, 31.12.2024

Murat Fidan

Öz

In Islamic societies, foundations are important elements of social and economic life as well as charity and social solidarity. These institutions stand out by carrying solidarity and solidarity to an institutional level. Especially in the Ottoman Empire, foundations, which were at the centre of social life, enabled the Ottoman Empire to be known as a civilisation of foundations. Academic research and analyses show that foundations emerged as a third economic institution in the economic system, right behind the central treasury and the fief system. Therefore, it is extremely important to emphasise the role of foundations in studies analysing the Ottoman economic structure. In this context, the focus of this study will be on "money (nukud) foundations". Through primary sources, namely waqfs, the establishment of money foundations and their Islamic background will be investigated. Furthermore, the profit rates applied by these foundations will be analysed in the long term. In the same period, a comparison between the interest rates in Europe and the profit rates of Ottoman money foundations will also be analysed.

Anahtar Kelimeler

Cash Waqf, Sustainable Financing, Ottoman, Islamic Economics

Para Vakıfları: İktisat Tarihi Açısından Kısa Bir Değerlendirme

Öz

İslam toplumlarında, vakıflar toplumsal dayanışma ve yardımlaşmanın yanı sıra ekonomik, kültürel ve sosyal hayatın önemli unsurlarıdır. Bu kurumlar, yardımlaşma ve dayanışmayı kurumsal bir düzeye taşıyarak öne çıkar. Özellikle Osmanlı Devleti'nde, toplumsal hayatın merkezinde yer alan vakıflar, genel olarak vakıf medeniyetinin oluşumuna katkı sağlamıştır. Yapılan bilimsel araştırmalar ve değerlendirmeler, Osmanlı ekonomi sistemi içinde vakıfların merkezi hazine ve tımarın ardından gelen üçüncü bir ekonomi kurumu olduğuna işaret etmektedir. Dolayısıyla, Osmanlı ekonomi işleyişini inceleyen çalışmalarda vakıfların rolü üzerinde durmak son derece önemlidir. Bu bağlamda, bu çalışmanın odak noktasını oluşturan "para (nukud) vakıfları" incelenecektir. Birincil kaynaklar olan vakfiyeler dikkate alınarak, para vakıflarının kuruluş süreçleri ve İslam hukuk ilkelerinin doğrultusunda şekillenen arka planları araştırılacaktır. Ayrıca, bu vakıfların uyguladığı kâr oranlarının uzun dönemli etkileri değerlendirilecektir. Aynı dönemde Avrupa ve Osmanlı toplumlarında karşımıza çıkan faiz ve para vakıflarının kâr oranlarının karşılaştırılması da ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Para Vakfı, İslam Ekonomisi, Sürdürülebilir Finansman, Osmanlı

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• MŞH.ŞSC.d.. 2679; MŞH.ŞSC.d.. 2757; MŞH.ŞSC.d.. 2813; MŞH.ŞSC.d.. 2854; MŞH.ŞSC.d.. 2867; MŞH.ŞSC.d.. 2904; MŞH.ŞSC.d.. 2936; MŞH.ŞSC.d.. 3204; MŞH.ŞSC.d.. 2596;
• İSTM.ŞSC.26.d 1; İSTM.ŞSC.26.d 5; İSTM.ŞSC.26.d 13; İSTM.ŞSC.26.d 20; İSTM.ŞSC.26.d 30; İSTM.ŞSC.26.d 36
• VGMA 570; VGMA 582; VGMA 590; VGMA 624; VGMA 988; VGMA 989; VGMA 990; VGMA 991; VGMA 2105
• Basılı Kaynaklar Akkaya, A. (2018). 18. Yüzyılın Sonlarında Muhasebe Kayıtları Işığında Üsküdar Para Vakıfları. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya: Sakarya Üniversitesi SBE.
• Akgündüz, A. (2013). İslam Hukukunda Ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi (Vol. 11). İstanbul: OSAV.
• Allen, R. C. (2001). The Great Divergence in European Wages and Prices from the Middle Ages to the First World War. Explorations in Economic History, 38(4), 411-447.
• Bardakoğlu, A. (1995). “Ferâğ”, TDV İslâm Ansiklopedisi. 12/351-354, İstanbul: TDV Yayınları.
• Barkan, Ö. L. (1962). “Şehirlerin Teşekkül ve İnkişafı Tarihi Bakımından: Osmanlı İmparatorluğunda İmaret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Ait Araştırmalar”. İktisat Fakültesi Mecmuası, 23(1-2), 239-296.
• Barkan, Ö. L. ve Ayverdi, E. H. (1970). İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 953 (1546). İstanbul: Baha Matbaası.
• Bayındır, A. (1992). “Bey’ bi’l-vefâ”, TDV İslâm Ansiklopedisi. 6/20-22. İstanbul: TDV Yayınları.
• Bektaş, İ. (2017). Muhasebe Kayıtları Işığında 18. Yüzyıl Son Çeyreğinde Üsküdar Para Vakıfları (1139/1726). (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya: Sakarya Üniversitesi SBE.
• Bulut, M. ve Korkut, C. (2016). A comparison between Ottoman cash waqfs (cws) and modern ınterest-free financial ınstitutions, Vakıflar Dergisi, (46), 23-45.
• Çağatay, N. (1969). Osmanlı İmparatorluğumla Riba-Faiz Konusu Para Vakıfları ve Bankacılık. Vakıflar Dergisi (9), 39-56
• Çam, M. (2014). “Vakfiyelere Göre İktisadi Teşekküller”. Ed. Mehmet Kurtoğlu. s. 37-50. Vakıf ve İktisat (Sempozyum), Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Çiftçi, C. (2001). Bursa’da Vakıfların Sosyo-Ekonomik İşlevleri (1544-1588 ve 1749-1795 Yılları Arası Vakıf Muhasebe Kayıtları Işığında). Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi SBE.
• Çiftçi, C. (2004). “18. Yüzyılda Bursa’da Para Vakıfları ve Kredi İşlemleri”. Tarih Araştırmaları Dergisi, 23(36), 79-102.
• Çizakça, M. (1993). Risk sermayesi özel finans kurumları ve para vakıfları. İstanbul: İlmi Neşriyat.
• Çizakça, M. (1999). İslam Dünyasında ve Batıda İş Ortaklıkları Tarihi. (Ş. Layıkel, Çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Çizakça, M. (2000). A history of philanthropic foundations. İstanbul: Bogazici University Press.
• Çizakça, M. (2019). İktisat Tarihi Açısından Vakıflar. Vakıflar Dergisi, (Specıal Issue), 73-84.
• Döndüren, H. (2008). Osmanlı Tarihinde Bazı Faizsiz Kredi Uygulamaları ve Modern Türkiye’de Faizsiz Bankacılık Tecrübesi. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 17(1), 1-24.
• Dumlu, E. (2015). XVI. Yüzyıl Osmanlı Uleması Arasında Para Vakıfları Etrafında Cereyan Eden Tartışmalar (Ebussuûd, İbn Kemal - Çivizâde, Birgivî). İlahiyat Tetkikleri Dergisi 44 (2), 303-337.
• Durmuş, M. E. (2016). Muhasebe Kayıtları Işığında 18. Yüzyıl Son Çeyreğinde Üsküdar Para Vakıfları (1184-1188/1770-1174). (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Sakarya: Sakarya Üniversitesi SBE.
• Durmuş, M.E. & Kaya, S. (2018). “Türkiye’de Vakıflar Üzerine Yapılmış Lisansüstü Tezlerin Bibliyometrik Analizi (1984-2016)”. Vakıflar Dergisi, (49), 131-146.
• Ergenç, Ö. (1980). “Osmanlı Şehrinde Esnaf Örgütlerinin Fiziki Yapıya Etkileri”. Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), Ed. Okyar, O., İnalcık, H., 103-109. Ankara: Hacettepe Yayınları.
• Furat, A. H. (2012). “İslam Hukukunda Vakıf Akdinin Bağlayıcılığı”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (27), 61-84.
• Gedikli, F. (1998). Osmanlı Şirket Kültürü̈ XVI.-XVII. Yüzyıllarda Mudarebe Uygulaması. İstanbul: İz Yayıncılık.
• Gürsoy, Ç. (2015). Osmanlı’da Para Vakıflarının İşleyişi ve Muhasebe Uygulamaları: Davudpaşa Mahkemesi Para Vakıfları. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi SBE.
• Gürsoy, Ç. (2017). Para Vakıfları Kapsamında Sosyo-Ekonomik Bir Analiz: Davudpaşa Mahkemesi Kayıtları (1634-1911). Belleten, 81(290), 159-190.
• Gürsoy, Ç. (2019). Aynı ve Başka: Evkaf Muhasebeciliği Mahkemesi Para Vakfı Kayıtları (1491-1828). Belleten, 83(296), 95-126.
• Gürsoy, Ç., & Özdeğer, M. (2022). Ebediyete Bağış: Balat Şer‘iyye Sicillerinde Para Vakfı Kayıtları. Belleten, 86(306), 567-602. Halebî, B. (2005). “Mülteka’l-ebhur”. Dımaşk: Dâru’l-Beyrûtî.
• Kahraman, S.A. (2006). Şer-iyye ve Evkaf Nezâreti. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Kaya, S. (2007). XVIII. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Nazari ve Tatbiki Olarak Karz İşlemleri. (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul: Marmara Üniversitesi SBE.
• Kaya, S. (2010). XVIII. Yüzyıl Sonlarında Üsküdar Vakıflarının Gelir Kaynakları. Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 15 (29), 95-132.
• Kaya, S., Durmuş, M. E., Bektaş, İ., Akkaya, A. (2017). Muhasebe kayıtları ışığında 18. yüzyıl para vakıflarının nakit işletme yöntemleri. International Journal of Islamic Economics and Finance Studies. 3(3), 50-62.
• Kayahan, C., & Görkaş, İ. (2009). Osmanlı Dönemi Bölgesel Kalkınmanın Finansman Aracı Olarak Para Vakıflarının Kullanımı. Muhasebe ve Finansman Dergisi, (44), 212-227.
• Koyunoğlu, H. H. (2008). Para Vakıfları Muhasebe Defterlerine Göre 17. Yüzyıl İstanbul Uygulaması. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi. 8(1), 253-304.
• Kurt, İ. (1994). Nazari ve Tatbiki Olarak Para Vakıfları. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi SBE.
• Kurt, İ. (1996). Para Vakıfları Nazariyat ve Tatbikat. İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Kurt, İ. (2010). “Para Vakıfları ve Davut Paşa Mahkemesi’nde Kayıtlı Para Vakfiyeleri”. Prof. Dr. Sacit Adalı’ya 65. Yaş Armağanı içinde, 179-214. İstanbul, Filiz Kitabevi.
• Mandaville, J. E. (1979). Usurious Piety: The Cash Waqf Controversy in the Ottoman Empire. International Journal of Middle East Studies. 10(3): 289-308.
• Okur, K. H. (2005). “Para Vakıfları Bağlamında Osmanlı Hukuk Düzeni ve Ebussuud Efendinin Hukuk Anlayışı Üzerine Bazı Değerlendirmeler”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4(7-8), 33-58.
• Özcan, T. (1997). Kanuni Dönemi (M.1520-1566/H.926-974) Üsküdar Para Vakıfları. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi SBE.
• Özcan, T. (1999). “Sofyalı Bâlî Efendi’nin Para Vakıflarıyla İlgili Mektupları”. İslâm Araştırmaları Dergisi, (3), 125-155.
• Özcan, T. (2000). İbn Kemal’in para vakıflarına dair risalesi. İslam Araştırmaları Dergisi. (4) s. 31-41.
• Özcan, T. (2003). Osmanlı Para Vakıfları Kanûni Dönemi Üsküdar Örneği. Ankara: TTK.
• Özcan, T. (2008). Ekonomik Kalkınma ve Vakıflar. Ekonomik Kalkınma ve Değerler, ed. Recep Şentürk. 143-156. İstanbul: Uluslararası Teknolojik Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Vakfı.
• Özcan, T. (2010). Vakıf Medeniyeti ve Para Vakıfları. İstanbul: Türkiye Finans Katılım Bankası.
• Özger, Y. (2009). 19. Yüzyıl Ortalarında İspir Kazasında Vakıflar (Evkâf Nezâreti Defterlerine Göre). Karadeniz Araştırmaları. (21), 31-47.
• Öztürk, N. (1983). Menşe’i ve Tarihi Gelişimi Açısından Vakıflar. Ankara: VGM Yayınları.
• Öztürk, N. (1995). Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi. Ankara: TDV Yayınları.
• Pamuk, Ş. (2004). Institutional change and the longevity of the Ottoman Empire, 1500–1800. Journal of Interdisciplinary History, 35(2), 225-247.
• Pamuk, Ş. (2007). The Black Death and the origins of the ‘Great Divergence’ across Europe, 1300–1600. European Review of Economic History, 11(3), 289–317.
• Pamuk, Ş. (2012). Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi. İstanbul. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Şimşek, M. (1986). “Osmanlı Cemiyetinde Para Vakıfları Üzerinde Münakaşalar”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 27(1): 207-220.
• Tabakoğlu, A. (2012). Türkiye İktisat Tarihi. İstanbul. Dergâh Yayınları.
• Tarablusî, B. İ. (1981). “El-is’âf fî ahkâmi’l-evkâf”, Beyrut: Dâru’r-Râid el-Arabiyye.
• Turgut, V. (2020). “Başlangıcından Cumhuriyet’e, Eski Dünya Düzeninden Yeni Dünya Düzenine Vakıflar”, Ed. Enis Şahin, Vakıfbank Tarihi, İstanbul, s. 15-50.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Devleti Teşkilâtından Kapıkulu Ocakları 1. Ankara: TTK.
• Yediyıldız, B. (2003). XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi-Bir Sosyal Tarih İncelemesi. Ankara: TTK.
• Yelek, K. (2016). Bir Finansman Yöntemi Olarak Kullanılan Bey’ Bi’l-Vefânın İslam Hukuku Açısından Değerlendirilmesi, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, (27), 257-286.
• Yüksel, H. (1990). Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Hayatında Vakıfların Rolü Üzerinde Bir Araştırma (1585- 1683). Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi SBE.
• Yüksel, H. (1994). Kafkas Göçmen Vakıfları. OTAM, 5(5), 475-490.
• Zerka, M. A. & Neccar, M. A. (2011). İslam Düşüncesinde Ekonomi, Banka ve Sigorta. (H. Karaman, Çev.). İstanbul: İz Yayıncılık.