Osmanlı’dan Cumhuriyet'e Türk İktisat Geleneğinde Kooperatifçiliğin Kurumsal ve Kültürel Temelleri

Yıl 2025, Cilt: 27 Sayı: 1, 331 - 349, 30.06.2025

Oktay Aktürk

Öz

Osmanlı Devleti’nde kooperatifçilik 19. yüzyılın ikinci yarısında Mithat Paşa’nın Memleket Sandıkları teşebbüsüyle başlamıştır. Bu gelişmenin Türk iktisat tarihinde kooperatifçiliği destekleyici bir kültürel zemininden beslendiği, Avrupa’daki kooperatifçilikten bağımsız ve kendine özgü birtakım siyasi ve iktisadi nedenlere dayandığı görülmektedir. İslam öncesi Türklerden Osmanlı’ya uzanan potlaç, imece, Ahilik; Osmanlı iktisadına hâkim olan yeniden dağıtımcı iktisat prensipleri ve toplumun iktisat zihniyeti kooperatifçiliğin DNA’sını teşkil eden temel belirleyiciler olmuştur. Kurumlar dış görünüşüyle benzeşse de kültürel farklılıklar ve tarihsel geçmiş toplumun ona yüklediği anlamı farklılaştırabilmektedir. Osmanlı döneminde kooperatifçilik tabandan gelen bir hareket olmaktan ziyade aydın ve siyasetçi desteğiyle gelişmiştir. Bu gelenek kooperatiflerin devletçe geliştirilmesi ve desteklenmesi gereken, bürokrasinin güdümünde kurumlar olarak algılanmasına neden olmuştur. Bu nedenle, kooperatif fikrine uyumlu kültürel kodların varlığına rağmen bu kurumların yeterince yaygınlaşmadığı da bir gerçektir. Osmanlı döneminde kooperatifçilik, mikro düzeyde bireyin iktisadi zorlukları aşmasının bir aracı olmaktan ziyade iktisadi kalkınmanın bir yolu olarak görülmüştür. Bu anlayış modern kooperatifçiliğin hukuki boyutuyla yeni bir aşamaya girdiği Türkiye Cumhuriyet’i döneminde de devam etmiştir. Bu çalışma kooperatifçiliği destekleyen kültürel kodları ortaya koymayı ve kooperatifçiliğin geliştirilmesi için içerdiği avantajları tespit etmeyi; Türk kooperatifçiliğinin tarihsel koşullara bağlı olarak nasıl bir misyon kazandığını tespit etmeyi amaçlamaktadır. Çalışma literatür taraması ile edinilen veriler üzerinden bir yorumlama ve tarihse-sosyolojik analiz şeklinde gerçekleştirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kooperatifçilik , Memleket Sandıkları , Osmanlı İktisadı , Kapitalizm , Potlaç , Ahilik

Etik Beyan

Çalışma, etik kurul izni gerektirmeyen bir çalışmadır.

Institutional and Cultural Foundations of Cooperatives in the Turkish Economic Tradition from the Ottoman Empire to the Republic

Öz

The genesis of cooperatives in the Ottoman Empire can be traced to the late 19th century, with the initiative of Mithat Pasha, who established the "Homeland Funds." This development is based on a cultural background that has historically favored cooperatives in Turkish economic history, but the political and economic dynamics that have led to this situation are unique and independent of the European context. From the pre-Islamic Turks to the Ottomans, the redistributive economic principles such as potlatch, imece, and Akhizm that dominated the Ottoman economy, and the economic mentality of the society were the main determinants of the DNA of cooperatives. While the institutions may appear similar at first glance, it's important to acknowledge that cultural differences and historical backgrounds can sometimes influence the interpretation of their meaning within a society. The development of cooperatives in the Ottoman period was mainly driven by the support of intellectuals and politicians, rather than emerging as a grassroots movement. This tradition led to the perception of cooperatives as institutions under the influence of bureaucracy that needed to be developed and supported by the state. Therefore, despite the existence of cultural codes compatible with the idea of cooperatives, these institutions did not become widespread enough. During the Ottoman period, cooperatives were regarded as a means for economic development rather than as a solution to the economic difficulties experienced by individuals at the micro level. This understanding continued in the Republic of Turkey, where modern cooperatives entered a new phase with a new legal dimension. This study aims to reveal the cultural codes that support cooperatives from the Ottoman Empire to the present day and to identify the advantages of these codes for the development of cooperatives, thus determining how the “Turkish cooperative culture” has gained a mission depending on historical conditions. The study was carried out as an interpretation and historical-sociological analysis based on the data obtained through a literature review.

Anahtar Kelimeler

Cooperatives , Memleket Sandıkları , Ottoman Economy , Capitalism , Potlatch , Akhizm

Etik Beyan

Çalışma, etik kurul izni gerektirmeyen bir çalışmadır.

Kaynakça

• Akbolat, S. (2012). Türkiye’de Kooperatiflerin Doğuşunda Devlet Etkisi ve Memleket Sandıkları (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Aktürk, O. (2021). Osmanlı’dan Cumhuriyete Ahilik, Küçük Esnaf ve Girişimcilik Kültürü. Y. Taş, M. Küçükoğlu ve M. Demirdöğmez (Ed), Girişimcilik ve KOBİ Araştırmaları (s.29-54) İçinde. Ekin Yayınları, Bursa.
• Aydın, R., & Yaşa, A. A. (2019). Türkiye'de Tarım Kredi Kooperatiflerinin Mali Yapısı Üzerine Bir Değerlendirme. Siir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi(14), s. 352-368.
• Akdağ, M. (1979). Türkiye'nin İktisadi ve İçtimai Tarihi (2 b., Cilt 2). Ankara: Tekin Yayınevi.
• Akpınar , T., & Küçükgöksel, N. Ç. (2017). Esnaf Ahilik Sandığı Sigortası. International Balkan and Near Eastern Social Sciences Congress Series IV. IBANESS Congress Series (s. 10-17). Russe / Bulgaria: University of Agribusiness and Rural Development.
• Aktürk, O. (2021). Osmanlı'dan Cumhuriyete Ahilik, Küçük Esnaf ve Girişimcilik Kültürü. Girişimcilik ve KOBİ Araştırmaları. içinde
• Atasoy, Ö. A. (1991). Türkiye'de Kooperatifçiliğin Tarihsel Gelişimi, Konut Yapı Kooperatiflerinin Sorunları ve Çözüm Önerileri. E.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi(9), s. 171-188.
• Aydın, S. (2016). Küreselleşme Ve Neo-Liberal Uygulama Sürecinde Sosyal Politika Alanında Ortaya Çıkan Problemlere Çözüm Önerisi: Osmanlı İmparatoluğu’nda Ahilik Sistemi. Kastamonu Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi(13), s. 40-49.
• Ballı, E. (2017). Türkiye'de Tarımsal Kooperatifçiliğin Gelişimi ve Fiskobirlik: Tarihsel Bir Değerlendirme. Türkiye Cumhuriyeti'nin Ekonomik ve Sosyal Tarihi Uluslararası Sempozyumu /2015. Cilt 1, s. 657-700. İzmir: Atatürk Araştırma Merkezi.
• Bayar, I. (2004). Tarih Anlayışları Bakımından G.W.F. Hegel, F. Nietzsche ve M. Foucault. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 21(2), s. 245-252.
• Bayram, S. (2012). Osmanlı Devleti'nde Ekonomik Hayatın Yerel Unsurları: Ahilik Teşkilatı ve Esnaf Loncaları. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi(21), s. 82-115.
• Bedir, A. (2020). Türklerin İktisadi Hayatında Sosyal Yardımlaşma. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 24(3), s. 1141-1169.
• Bilgin, N., & Tanıyıcı , Ş. (2008). Türkiye’de Kooperatif ve Devlet İlişkilerinin Tarihi Gelişimi. KMÜ İİBF Dergisi(15), s. 137-159.
• Cansız, İ. (1999). Dede Korkut Hikayelerine Göre Türklerde Tören Geleneği ve Tören Çeşitleri. Bilig / Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi(11), s. 55-66.
• Cem, İ. (1999). Türkiye'de Geri Kalmışlığın Tarihi (14. Baskı b.). İstanbul: Can Yayınları.
• Cevherli, F. (2022). Tarihten günümüze kooperatifler ve İslam iktisadı açısından değerlendirilmesi. M. B. Salih ÜLEV içinde, Banka dışı İslami finansal kuruluşlar. Ankara: Orion Akademi.
• Çağatay, N. (1997). Bir Türk Kurumu Olan Ahilik (2 b.). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Çelepi, M. S. (2018). Türk halk kültüründe dünden bugüne kamu kazanları. 9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri (s. 93-101). Akara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Demir , Z. (2021). İttihat ve Terakki Dönemi İktisat Politikası Tartışmaları. Tarih ve Gelecek Dergisi, 7(1), s. 180-220.
• Duymaz, A. (2008). XV-XVI. Asırlarda Akşehir Kent Merkezinin Nüfus Yapısı. Bilig / Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi(45), s. 165-198.
• Eğinli, A. T., & Çakır, S. Y. (2011). Toplum Kültürünün Kurum Kültürüne Yansıması. Sosyal Ve Beşeri Bilimler Dergisi, 3(2), s. 37-50.
• Ergin, M. (1969). Dede Korkut Kitabı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Eröz, M. (2014). İktisat Sosyolojisine Başlangıç. İstanbul: Ötüken.
• Genç , M. (2010). Osmanlı İmparatorluğu'nda Devlet ve Ekonomi. İstanbul: Ötüken Yayınevi.
• Gökalp, Z. (1976). Türk Medeniyeti Tarihi. İstanbul: Kültür Bakanlığı.
• Gümrük ve Ticaret Bakanlığı. (2015). G-20 Ülkelerinde Kooperatifçilik. Ankara: Gümrük ve Ticaret Bakanlığı.
• Güner, M. F. (2019). Tarımsal Kalkınma Projesi Memleket Sandıklarından Türkiye'nin En Büyük Bankasına Dönüşüm: Ziraat Bankasının Osmanlı Dönemi Kuruluş ve Örgütlenme Süreci. 3rd International Conference on Food and Agricultural Economics, (s. 289-295). Alanya.
• Güreşçi, E., & Gönç, M. (2017). Türkiye'de Kooperatiflerin Temel Sorunları ve Çözüm Önerileri Üzerine Düşünceler. Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi,2017,52 Özel sayı, 52(Özel Sayı).
• Gürsoy, Ç. (2018). Osmanlı Esnaf ve Avarız Sandıklarının Günlük Hayata Katkısı. Journal of History Studies, 10(8), s. 121-142.
• Hofstede, G. (1983). The Cultural Relativity of Organizational Practices and Theories. Journal of International Business Studies(14), s. 75-89. doi:https://doi.org/10.1057/palgrave.jibs.8490867
• Ierapetritis, D. G. (2019). Guilds and Cooperative Community Networks in the Eastern Mediterranean: Evidence from Greece Under Ottoman Occupation. J Knowl Econ, 10, s. 1578–1596.
• International Cooperative Allience-ICA. (tarih yok). Guidance Notes to the Co-operative Principles. 03 27, 2023 tarihinde International Cooperative Allience-ICA: https://ica.coop/sites/default/files/basic-page-attachments/guidance-notes-en-221700169.pdf adresinden alındı
• Irmaklıoğlu, T., & Irk, E. (2022). Türkiye'de Kooperatifçiliğin Tarihsel Gelişimi. Journal of Management and Organization History, 1(2), s. 102-115.
• Kaçanoğlu, M. (2021). Kapitalizm ve Ahilik Tartışmalarında İslam İktisadının Yeri. Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi(Özel Sayı), s. 150-170.
• Kaderli, Z. (2008). Deliorman’ın Aydogdu Köyünde Meci/ Imece. Türkbilig / Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 9(16), s. 90-112. 4 1, 2023 tarihinde Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/turkbilig1/issue/13387/161939 adresinden alındı
• Kaleli, H. (2022). Osmanlı Toplumunda Sosyal Güvenlik ve Ahi Sandığı. Uygulamalı Sosyal Bilimler ve Güzel Sanatlar Dergisi (SOSGÜZ), 4(9), s. 119-128.
• Kaptaner, H. (2021). Middle East International Conference on Contemporary Scientific Studies-VI, (s. 363-369). Beirut, Lebanon.
• Kara, M. A. (2016). Toplumsal Dayanışma Temelinde İmece Kültürü: Trebolu-Doğankent Yöresi Örneği. The Journal of Academic Social Science Studies, s. 377-386.
• Mardin, Ş. (1992). İdeoloji. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mayo, E. (2017). A short history of co-operation and mutuality. Co-operatives UK.
• Mehmet Ferit Can, E. S. (2012). Dünya ve Türkiye’de tarım ve hayvancılık kooperatiflerinin tarihsel gelişimi, iktisadi önemi ve mevcut durumu. Veteriner Hekimler Derneği Dergisi, 83(1), s. 27-36.
• Mülayim, Z. G. (1992). Kooperatifçilik. Ankara: Yetkin Yayıncılık.
• Mülayim, Z. G. (2010). Kooperatifçilik. Ankara: Yetkin Yayınları.
• Öksüz, E. (1982). Kooperatifçilik kavramı ve ilkelerinin ışığında, Türkiye'de köy kalkınma kooperatifleri. Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, 0(31), s. 329-358.
• Özata, M., & Şener, E. (2019). Esnaf ve Sanatkârların Ahilik Değerlerine Sahip Olma Durumlarının Bazı Değişkenler Açısından Belirlenmesi: Kırşehir Örneği. Business and Economics Research Journal , 10(4), s. 945-958.
• Özcan, O. (2007). Türkiye'de Kooperatifçiliğin Tarihsel Gelişimi ve Cumhuriyet Dönemi Kooperatifçiliği. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ( Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Özdemir, R. (2021). Bir Finansman Kurumu Olarak Orta Sandıklar. İslami İlimler Araştırmaları Dergisi(10), s. 93-115.
• Özyüksel, M. (2007). Feodalite ve Osmanlı Toplumu. İstanbul: Derin Yayınları.
• Pamuk, Ş. (2010). Osmanlı- Türkiye İktisadi Tarihi 1500-1914. İstanbul: İletişim Yayıncılık.
• Rızvanoğlu, E. (2013). Çizgisel Tarihe Karşı Çıkışları Bağlamında Spengler ve Toynbee'nin Döngüsel Tarih Yaklaşımları. Kaygı. Bursa Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Dergisi(20), s. 239-252.
• Sayar, A. G. (2009). Osmanlı İktisat Düşüncesinin Çağdaşlaşması. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Serinikli, N. (2017). Kooperatifçilik ve Ahi Birlikleri. Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2(2), s. 680-689.
• Sümer, F. (1972). Oğuzlar. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi.
• Tabakoğlu, A. (2010). Türkiye İktisat Tarihi (10. Baskı b.). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Toprak, Z. (2019). Türkiye'de Milli İktisat 1908-1918. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Toynbee, A. (1978). Tarih Bilinci. İstanbul: Bateş Yayınları.
• Türkdoğan, O. (1996). Milli Kültür Modernleşme ve İslam (2. Baskı b.). İstanbul: Birleşik Yayıncılık. Türkiye Cumhuriyeti Ticaret Bakanlığı. (2019, Ağustos 2). 05 02, 2025 tarihinde https://ticaret.gov.tr/kooperatifcilik/kooperatifler-hakkinda-bilgiler/tarihce#_ftn9 adresinden alındı
• Uygun, O. (2008). İbni Haldun'un Toplum ve Devlet Kuramı. İstanbul: On İki Levha Yayıncılık.
• Varlı, A., & Koraltürk, M. (2010). II. Meşrutiyet’ten Erken Cumhuriyet’e Milli İktisadın Sürekliliği ve İzmir İktisat Kongresi. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 9(20), s. 127-142.