Harem'de Sultan Efendiler: III. Mustafa'nın Kızları Şah, Beyhan ve Hatice Sultanlar

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 4, 216 - 235, 16.10.2023

Sena Sezen Özen

https://doi.org/10.59445/ijephss.1324019

Öz

Osmanlı hanedan kızları olan sultan efendiler, harem hiyerarşisi içerisinde ayrıcalıklı, haremin diğer tüm mensuplardan ayrı bir konumdaydılar. Sultan efendilerin, Avrupa saraylarındaki ve kraliyet ailelerindeki dengi ise prenseslerdir. Ancak Sultan efendilerin Avrupalı prensesler gibi, taht üzerinde herhangi bir hakkı ve iddiası bulunamamaktaydı. Zira tüm Müslüman devletler ve yönetimlerde olduğu gibi Osmanlı örneğinde de soy, erkekten devam etmekteydi. Dolayısıyla tahta hanedanın erkek mensupları geçmekteydi. Taht üzerinde hakkı bulunmayan sultan efendilerin toplumsal yaşamda görünürlükleri de daha ziyade giriştikleri hayır faaliyetleri ile olmuştur. Bu çalışmanın amacı da III. Mustafa’nın kızları Şah, Beyhan ve Hatice sultanlar örneği üzerinden, Osmanlı hanedan kızlarının gündelik yaşamlarını, gelir ve giderlerini, hayır işlerini ele almaktır. Aynı zamanda, tarihi süreçte hanedan kızlarının yaşamlarının nasıl şekillendiği hususuna da değinilecektir. Zira edindiğimiz bulgular ışığında, kuruluş dönemindeki bir hanedan kızı ile III. Mustafa’nın kızlarının yaşam biçiminin aynı olmadığı sonucuna ulaşılmaktadır. Ancak elbette, sultanların saray ve toplum hiyerarşisinde statüleri hiçbir zaman değişmemiştir. Toplumun ve sarayın diğer kadınlarından farklı olarak, onların soydan gelen bir ayrıcalıkları bulunmaktaydı.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Sarayı, Osmanlı Haremi, Sultan Efendi, Hayır İşleri.

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Destekleyen Kurum

Çalışma, kamusal, özel, ticari nitelikte ya da kâr amacı gütmeyen herhangi bir kurumdan destek alınmadan hazırlanmıştır.

Sultans in the Harem: III. Mustafa's Daughters Shah, Beyhan and Hatice Sultans

Öz

Sultans, the daughters of the Ottoman dynasty, were in a privileged position within the harem hierarchy, separate from all other members of the harem. The equivalent of sultans in European palaces and royal families are princesses. However, Sultans did not have any rights or claims on the throne, unlike European princesses. Because in the Ottoman case, as in all Muslim states and administrations, the lineage continued from the male. Therefore, the male members of the dynasty were ascending to the throne. The visibility of the sultans, who had no right to the throne, in social life was mostly due to the charitable activities they undertook. The purpose of this study is to discuss the daily lives, income and expenses, and charitable works of the daughters of the Ottoman dynasty, through the example of Mustafa III daughters, Shah, Beyhan and Hatice sultans. At the same time, how the lives of the dynasty's daughters were shaped throughout the historical process will also be touched upon. Because, in the light of our findings, a dynasty daughter from the founding period and it is concluded that the lifestyle of Mustafa III daughters is not the same. But of course, the status of the sultans in the palace and social hierarchy never changed. Unlike other women of the society and the palace, they had privileges that came from their lineage.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Palace, Ottoman Harem, Sultans, Charitable Works.

Etik Beyan

It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Destekleyen Kurum

This research received no specific grant from any funding agency in the public, commercial, or not-for-profit sectors.

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi (BOA)
• TS.MA.e. (Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakları), 125/47, 156/60/1, 1298/36, 9961/450.451, 286/021/2, 152/1.2, 38.9/1.4, 173/25, 807/90/1.2,3, 1282/11.3, 395/72.1, 172/16.12, 175/8.1, 171/10/13.1, 173/1-3-6, 173/3.3, 173.25, 215/54/10.16, 173.38,41, 173.5/3-18/1.19, 263.3/1.
• TS.MA.d. (Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defterleri), 2405; 12.11, 6364/1, 2427, 2410.49.1, 2410.49.2, 2432.1, 3033.0001, 2411.87-89, 2414.0073-84, 2842.0001-7, 871/0001/34-68, 863.0001/2-4, 864.0001, 860.0001/2, 2250, 2413.0050/3, 4918.000, 10101.3-1, 10101.0002, 2432.0001, 8845.
• C.SM. (Cevdet Saray), 13/653, 25-1262, 30.1507, 914587/1.
• C.ML. (Cevdet Maliye), 38/1738, 663/27119, 723.29586.1, 780.31834/1, 344.14199/1.
• C.EV. (Cevdet Evkaf), 375/19025, 655.33019.
• AE. SSLM.III. (Ali Emirî Sultan Selim III), 106-6409.1, 399.23003.3, 418.23980/2.1
• AE. SMST.III. (Ali Emirî Sultan Mustafa III), 19.1285, 183/14402
• AE.SABH.I. (Ali Emirî Sultan Abdülhamid I), 146.9897/1, 146-9897/1
• HAT. (Hatt-ı Hümâyûn), 267.15523, 22.1080, 1451.61/1.
• HH.d. (Hazine-i Hassa Defterleri), 21517/3, 21516/2
• Birincil Kaynaklar
• Ahmed Cevdet Paşa. (2018). Târîh-i Cevdet. (3. Cilt). Abdülkadir Özcan (haz.). TTK Yayınları: Ankara.
• Ahmed Vâsıf Efendi. (1978). Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakâikü’l-Ahbâr. Mücteba İlgürel. (yay). İstanbul Üniversitesi
• Edebiyat Fakültesi Yayınları. İstanbul Edebiyat Fakültesi Basımevi: İstanbul.
• Ahmed Vasıf Efendi (1959). Târih-i Vâsıf. Marmara Üniversitesi İ.F. Kütüphanesi: Şişli.
• Çeşmî-zâde Mustafa Reşîd. (1993). Çeşmî-zâde Tarihi. Bekir Kütükoğlu (haz.). İstanbul Fetih Cemiyeti. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi: İstanbul.
• Mehmed Hâkim Efendi. (2019). Hâkim Efendi Tarihi. (2. Cilt). Tahir Güngör (haz.) T. C. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı: İstanbul.
• Şem’dânî-zâde Fındıklılı Süleyman Efendi. (1978). Şem’dânî-zâde Fındıklılı Süleyman Efendi Târihi Mür’i’t-tevârih. M. Münir Aktepe (haz.). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. Edebiyat Fakültesi Matbaası: İstanbul.
• Şeyh Gâlîb (1994). Divân. Muhsin Kalkışım (haz.). Akçağ Yayınları. Feryal Matbaası: Ankara. İkincil Kaynaklar
• Aktepe, Ş. Erol, E. (2019). Osmanlı Dönemi Gelinlikleri ve Gelin Başlıkları. 3(5). 339-349.
• Akyıldız, A. (2017). Haremin Padişahı Valide Sultan Harem’de Hayat ve Teşkilat. Timaş Yayıncılık: İstanbul.
• Arıkan, S. (1988). Selim’in Sırkâtibi Ahmed Efendi Tarafından Tutulan Ruznâme. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı. İstanbul.
• Aykan, E. (2019). III. Ahmed’in Kızı Büyük Esma Sultan (1726-1788). Yüksek Lisans Tezi. T.C. Balıkesir Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Tarih Anabilim Dalı. Balıkesir.
• Başarır, Ö. (2018). Hanedan Kızları ve Gelirleri XVIII. Yüzyıl ve XIX. Yüzyılın İlk Çeyreği). Kriter Yayınevi: İstanbul.
• Baykal, E.. (2008). Osmanlılarda Törenler. Yüksek Lisans Tezi. T.C. Trakya Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Tarih Anabilim Dalı. Edirne.
• Cenkmen, E. (1948). Osmanlı Sarayı ve Kıyafetleri. Türkiye Basımevi Türkiye Yayınevi. 500. Yıl İstanbul Serisi.
• Çiçek, H. (2018). (Vekâyi’nüvis) Sadullah Enverî Efendi ve Tarihi’nin II. Cildinin Metin ve Tahlili (1187-1197/1774-1783), Doktora Tezi. T.C. Atatürk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Erzurum.
• Demir, R. (2021). Şeyh Galip ve Diğer III. Selim Dönemi Şairlerinin Beyhan Sultan ve Hatice Sultan İçin Yazdığı Şiirler. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi 8-4. 1547-1555.
• Egemen, A. (1993). İstanbul’un Çeşme ve Sebilleri. Arıtan Yayınevi: İstanbul.
• Ersöz, B. (2020). III. Mustafa’nın Kızı Beyhan Sultan ve Hayatı. Doktora Tezi. T.C. İstanbul Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Tarih Anabilim Dalı. İstanbul
• Eyice, S. (1992). “Beyhan Sultan Çeşmesi”. DİA. (C 6, 65). TDV Yayınları: İstanbul.
• Eyice, S. (1993). “Çeşme”. DİA. (C 8, 277-278). TDV Yayınları: İstanbul.
• Eyice, S. (1981). İstanbulun Ortadan Kalkan Bazı Tarihi Eserleri. Tarih Dergisi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Matbaası: İstanbul. 135-147.
• Genç, M. (2020). “Mukâtaa”. DİA. ( 31, 129-132). TDV Yayınları: Ankara.
• Gençay, S. (2004). “Osmanlı’da Saray Eğitim Kurumu Olarak Enderûn-u Hûmayun’da Spor Faaliyetleri”, KSÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 1(1). 65.
• Görür, C. (2020). Sultan III. Mustafa: Ailesi, Günlük Hayatı, Dini ve İlmi İlgileri. Doktora Tezi. T.C. Bilecik Şeyh Üniversitesi. Sosyal Bilimleri Enstitüsü. Tarih Anabilim Dalı. Bilecik.
• Hammer, J. V. (2010). Büyük Osmanlı Tarihi. (C. 9-10). Mümin Çevik (haz.). Hürriyet: İstanbul.
• Irmak, Y. (1991). III. Mustafa Rûznâmesi (H.1171-1177/M.1757-1763). Yüksek Lisans Tezi. T.C. Marmara Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul.
• İpşirli, M. (1997) “Harem”. DİA. (C 16, 135-138). TDV Yayınları: İstanbul.
• Koçu, E. R. (2016). Hatice Sultan ile Ressam Melling Tefrikalaşmış Hikayeler. Doğan Kitap: İstanbul.
• Maydaer, S. (2007). Klâsik Dönem Osmanlı Toplumunda Boşanma (Bursa Şer’iyye Sicillerine Göre). T.C. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ. İLÂHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ (1). (C 16, 299-320)
• Önal, A. (2015). Payitaht İstanbul'da Osmanlı Merasimleri. Antikçağ'dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi. III. Coşkun Yılmaz (ed.). 404-449. İstanbul.
• Özaydın, A. Bozkurt, N. (1997). “Harem”. DİA. (C 16, 138-152). TDV Yayınları: İstanbul.
• Özcan, A. (1994). “Devşirme”. DİA (C 9, 254-257). TDV Yayınları: İstanbul.
• Özgüdenli, O. G. (2009). “Sultan”. DİA. (C 37, 496-497). TDV Yayınları: İstanbul.
• Parlak, S. (2010). “Şah Sultan Külliyesi”. DİA. (C 38, 258-260). TDV Yayınları: İstanbul.
• Parlak. S. (2020). “Mihrişah Vâlide Sultan Külliyesi”. DİA. (C 30, 42-44). TDV Yayınları: Ankara.
• Parlaz, S. (2013). Tarih Okulu Dergisi (TOD) Journal of History School (JOHS). 6(XV). 57-89.
• Peirce, L. P. (1996). Harem-i Hümayun Osmanlı İmparatorluğu’nda Hükümranlık ve Kadınlar. Ayşe Berktay (çev.). Tarih Vakfı Yurt Yayınları: İstanbul.
• Sakaoğlu, N. (2015). Bu Mülkün Kadın Sultanları. Alfa Tarih: İstanbul.
• Şehsuvaroğlu, H. Y. (1948). Tarihten Sahifeler Arnavutköy Sahihsarayı. Boğaziçi Lisesi. Akşam. TT-S0126.
• Süreyya, M. (1996). Sicill-i Osmani. (2,4,5,6). Tarih Vakfı Yurt Yayınları: İstanbul.
• Tanışık, İ. H. (1943). İstanbul Çeşmeleri I. Maarrif Matbaası: İstanbul.
• Tanışık, İ. H. (1945). İstanbul Çeşmeleri II. Maarrif Matbaası: İstanbul.
• Tanrıverdi, Ü. (2019). Bizans ve Osmanlı’nın Buluştuğu Yer: Tekfur Sarayı. Üsküdar Kültür, Sanat ve Medeniyet Dergisi 9(1). Üsküdar. 142-149.
• Uluçay, M. Ç. (1992). Harem II. Baskı 3. TTK Basımevi: Ankara.
• Uluçay, M. Ç. (2011). Padişahların Kadınları ve Kızları. Ötüken: Ankara.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1984). Osmanlı Devletinin Saray Teşkilatı. T.C. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu. Türk Tarih Kurumu Yayınları VIII (15). Türk Tarih Kurumu Basımevi: Ankara.
• Yıldırım, C. (2017). Rengin Arkeolojisi – Kırmızının Simge Tarihi. Uluslararası Disiplinlerarası ve Kültürlerarası Sanat 3(3). 1-9.